Ахмет Тоқтабай: Қазақта Берік, Жүрдек, Сәйгүлік деген жылқылар болған

Жылқы мен қазақты байланыстыратын ерекшелік көп. Оның көбін біз біле бермейміз. Қылқұйрықтыны қолға үйретіп, тізгінмен басқару – адамзат өркениетіне қосқан үлесіміз деп жүрміз. Осы орайда жылқының қазақтың, күллі адамзат өміріндегі рөлі турасында белгілі этнограф-ғалым, тарих ғылымдарының докто­ры Ахмет Тоқта­баймен сұхбаттасқан едік.

– Ахмет Уәлханұлы, ежелгі қазақ да­ла­сында жылқының қандай тұқымдары қол­ғ­а үйретілген?
– Жалпы, қазақ жылқысы бірнеше тұ­қымға бөлінеді. Еліміздің жер көлемі ба­рынша үлкен болуына қарай жыл­қы­ның да сан алуан тұқымы болған. Бірақ осы айтып отырған бірнеше аймаққа ор­тақ бір жылқы түрі бар. Ол – жабы жыл­қысы. Қазақ даласындағы жабы жыл­қыны дүниежүзіндегі жылқылар­дың ан­а­сы деуге болады. Ботай қо­нысындағы қаз­ба жұмыстары кезінде табылған жыл­қылардың сүйегі мен тұрпаты осы жабы жыл­қысына барын-ша келеді. Менің ойымша, «жабы» деген сөздің өзі «жабайы» деген сөзден шық­қан болуы керек. Осы ұғым­ның өзі жылқы­ны біздің баба­ла­ры­мыз қолға үйреткен­ге дейін жабайы, та­ғы жануар бол­ғанынан хабар береді. Кейін келе ауызекі тілде айтуға ың­ғай­ланып, лек­сикологиялық өзгеріске ұшы­рап жабы атанып кеткен. Жыл­қының бұл түрі өзі мойымайтын шыдам­ды. Құйрық жалы барынша қалың ұйыс­қан сырт қара­ғанда көзге қораштау кө­рінеді.

Кейін осы жабы жылқылар басқа тұ­­қымдағы жылқылармен буда­н­дас­ты­рылды. Әсіресе, араб-парсы жыл­қы­ла­ры­мен көп будандастырылған. Олардың атаулары да әртүрлі болды. Тіпті, ру атау­ларына ұқсас жылқы тұқымдары бол­ған. Мысалы, бізге дейін жеткен Адай жылқысын айтуға болады. Бұл жыл­қының тұқымы қалай пайда болды дей­сіз ғой? 1725 жылы қазақтың Адай руы Маңғыстау түбегінің бір бөлігін түр­кімендерден босатқанын тарихтан бі­ле­міз. Сол кезде түркімендер қазақ дала­сы­на бір сұлу қыз бен бір жарамды ай-ғыр тас­тап кеткен деген аңыз бар. Сол ай­ғыр­мен жергілікті жабы жылқының бу­дан­дастырылуынан Адай жылқысы пай­да болған. Бірақ бұл көп жылғы се­лек­цияның арқасында пайда болған тұ­қым.

Одан бөлек, орыс ғалымдары өз ең­бек­терінде біздің даламызда ертеректе Ше­кті, Жағалбайлы, Найман жылқы­ла­ры­ның да болғанын нақты деректермен жа­зады. Өкінішке қарай, түрлі тарихи геог­рафиялық өзгерістерге байланысты мұ­ның барлығы жоғалып кетті.

Жалпы, жылқының әрбір жаңа се­лек­­циясын алу үшін орта есеппен жиыр­ма жылдай уақыт кетеді.

– Қазақ шашасына шаң жұқтыр­май­тын жылқыға қарата «Арғымақ» деп ай­тып жатады. Осы Арғымақ қайдан шық­қан? Ол өз алдына бөлек тұқым ба?
– Жоғарыда айтқанымдай, бірнеше тұ­қымдас жылқылардың бәрінің өз ар­ғымақтары болады. Мәселен, Адай жыл­қысының ішінен шыққан арғы­мақ­тары кезінде түркімен жылқыларымен ша­ғы­лысуынан кейінгі екінші немесе үшін­ші ұрпағынан пайда болған. Яғни, қан жергілікті табиғатқа бейімделіп бір­келкі толық тазарған кезде пайда бола­ды. Арғымақтан кейін барып Қазанат туы­лады. Мәселен, бұл туралы Махамбет Өте­місұлының жыр жолдарынан:
«Арғымақтан туған Қазанат,
Қазанаттан туған Қазмойын» дегенді кезіктіруге болады. Қазанат көбіне әс­кери жылқы ретінде пайдаланылған. Ата-бабамыз жаугершілікпен ғұмыр кеш­кен. Сондықтан соғыс даласына барын­ша ыңғайлы, жауға кіргенде түрлі әдіс-тәсілдер жасауға епті жылқыны мін­ген. Бұларды өз уақытысында ар­найы бөлек ұстап, баптайтын болған.

– Бұлардан басқа, біз білмейтін тағы қандай атаулы жылқылар бар?
– Қазақ жылқыны түрлі кәсіпке икем­деп баптаған. Мәселен, Қазанат жыл­қысы соғыс жағдайына бейімделген. Одан бөлек, Берік, Жүрдек, Сәйгүлік деген де жылқылар болған. Мәселен, Берік жылқыларды аты айтып тұрған­дай, алыс жолға мойымайтын көлік ретінде мінген. Олар 200-300 шақы­рымға дейін­гі жолды жүруге қауқарлы. Ал Жүрдек де­ген түрі бұл өзі аяңшыл сондай сұлу жүріс­ті болып келген. Одан кейін Сәй­гү­лікті екі ел арасында жүретін тек ел­шілер қазіргі тілмен айт­қанда дипло­ма­тия­лық қызметтегі адамдар мінген.

– Жылқы жайлы зерттеулеріңізде қан­дай ғылым саласы мамандарына жү­гі­несіз? Мәселен, археологтар кейде крио­логтар қызметін де пайдаланады.
– Кез келген зерттеуші бұл қыз­мет­терді пайдалануы керек. Онсыз ғылыми жаңалық жан-жақты ашылмай қалады. Мәселен, өткен ғасырдың 50-60 жыл­дары қазіргі Алтайдағы жылқылар кө­міл­ген қазбаларды зерттеу жұмыстары бас­талды. Сол кезде Владимир Оска­ро­вич Вид деген ұлты неміс жылқы маманы ар­найы шақыртумен келіп қатысқан. Ол кісі бұған дейін дүниежүзіндегі осындай бір­неше қазба жұмысына қатысқан. Өзі зоо­логия, археологиямен қатар, сүйек қаң­қаларын зерттейтін остеология ғы­лы­мын да бірдей меңгерген ғалым. Ол осы Алтай даласынан шыққан жылқы­лар­дың қаңқа сүйектеріне қарап оты­рып, бұған дейінгі қазбалардан дәл осын­дай биік, сұңғақ аттар кездес­тір­ме­генін айтады. Кейін ғалымдар, сол Ал­тай­да тек арғымақ аттар ұстайтын шаруа­­шылық болғанын анықтады. Мы­салы, бәріміз білетін Ботай жыл­қы­ларын қазу кезінде экспедияция құра­мын­да Макарова, Нурумов деген зоолог ға­лымдар болды. Сонымен қатар Аме­ри­када жылқы тарихын зерттеу инс-титутының директоры Девид Ентини, одан бөлек Кембридж университетінен органи­ка­лық заттарды зерттейтін Алан Уолтрн де­ген ғалым қатысты. Дәл осы Уолтрн сол қазба кезінде шыққан үлкен құ­мыра­лардың түбінде қалып кеткен орга­ни­калық заттың қалдығын зерт­теп, біз ішіп жүрген қымыздың осыдан ал­ты мың жыл бұрын пайда болғанын дәлелдеп бер­ді. Ал оған дейін біз қы­мызды Гера­дот жазбаларына сүйеніп, 2500 жыл бұ­рын ғана іше бастаған­быз деп келдік.

– Бір жазбаңызда орыс тіліндегі «Ло­шадь» сөзінің «Алаш» және «Ат» деген сөз­дерінің қосылуынан шыққан деген тұ­жы­рым айтыпсыз. Бұл нұсқаны қандай дерек­терге сүйеніп айттыңыз?
– Бұл мен ашқан жаңалық емес. Өт­кен ғасырда-ақ дәлелденіп қойған. Оны алғаш атақты лексикограф ғалым Владимир Даль айтқан. Ол кісі орыс тілі сөздігінің төрт томдығын жазып шық­қан. Сол еңбегінде «Алаш» және «Ат» деген сөз­дердің лексикологиялық қо­сын­ды­сынан осы «Лошадь» сөзі шық­қан деп нақ­ты жазады. Одан кейін Турбачов де­ген тағы бір орыс ғалымы да жазады. Бұл кісі 1950 жылдары жазған.
Енді олар бұл тұжырымға қалай кел-ді дей­сіз ғой? Біздің көне атымыз – Алаш. Бұрынғы орыс княздары жылқыны біле бермеген екен. Кейін келе Қыпшақ қыз­дары орыс княздарына күйеуге шыға бастаған. Осы кезде олар бізбен аралас-құралас болған соң ғана жылқыны тани бастаған. Латын зерттеушілері орыстар осы кезде қазақтардан ат ала бастады дей­ді. Жоғарыда айтқан Турбачов орыс­тар­дың: «Мынау – Алаш, мынау – со­ның аты» деген сөзінен кейін барып, «Ло­шадь» атап кеткен деген тұжырым жа­сай­ды.

– Біз осыған дейін 5 500 жылдай бұрын жылқы алғаш рет қазақ даласында қолға үй­ретілгенін, оған Ботай қонысындағы қаз­ба жұмыстарын дәлел ретінде айтып кел­дік. Бірақ соңғы кезде кейбір ғалымдар Еу­ропада осыдан 7 мың жылдай бұрын жыл­қы малы қолға үйретілген деген де­рек­терді айтып жүр. Осыған қатысты не дейсіз? Осы таласқа қатысты көзқара­сыңыз қандай?
– Бұл өзі дауласуға да тұрмайтын нәр­се. Өйткені қандай зерттеуді алсақ та әзірге Ботай қонысынан бұрын жыл­қы ұстау мәдениеті туралы нақты дерек жоқ. Ал әлгінде айтылған Еуропаға қа­тыс­ты соңғы дерек те оны жоққа шығара ал­майды. Себебі ол қазбалардан же­ке­ле­ген бір немесе екі жылқының ғана сүйе­гі табылып отыр. Ондай сүйектер көп жерлерден табыла береді. Мүмкін ол сол жерге біреу мініп барып, өліп қал­ған жылқының сүйегі болар. Бірақ ол сол аймақта жылқы үйретілген деуге не­гіз жоқ. Ал басқа бірде-бір жерден біз­дің Ботайдағыдай 100 мың жылқы­ның сүйегі табылмады.
Ол аздай сол заманда шымнан са­лын­ған үйлерінің беріктігі үшін жыл­қының ұзын-ұзын қабырғаларын қазір-гі тілмен айтқанда, арматура ретінде пай­да­ланғандығы анықталды. Бұл да жылқы жануарының қазақ даласында өте көп мөл­шерде болғандығына дәлел бола ала­ды.

– Біз өзіміздің ежелгі әдет-ғұрып, салт-дәстүр мен тұрмыс-тіршілігін зерт­теп жүрген этнограф ғалымдарды біле-міз. Бүгінде солардың ғылыми еңбектері қаншалықты әлемдік деңгейде мойында­лып жатыр. Мәселен, өзіңіздің нақты қан­дай ғылыми жаңалығыңыз халықара­лық ғылыми қауымдастық алдында мойын­далды?
– Бізде өзім білетін жылқы малына қа­тысты оның қан айналым жүйесі, ­ана­то­миялық дамуы немесе экономи­калық тиімділігі жағын зерттеген ең­бек­тер көп болды. Бірақ ондай еңбек­тер­ді жалпы халық оқи бермейді. Ал енді жыл­қының мә­дени-тарихи этно­гра­фия­лық ерекше­ліктері туралы зерттеп жүр­ген ғалымдар жоқтың қасы деуге болады.
Өз басым жылқы жануарын зерттеуге ба­ла кезімнен қызықтым. Өйткені әкем 50 жыл малшы болды. Оның ішінде 20 жыл­дай жылқы бақты. Мен сол ортада өстім. Ақын Төлеген Айбергенов:
«Бала кезден ұстап өссең ат жалын,
Онда сенің көкірегің от жалын», – деп жыр­лайды ғой. Сол айтпақшы, мен де жыл­қының жалына жармасып ер жеттім.
Кейін студент кезімде конферен­ция­лар­да баяндамалар жасап жүрдім. Оқу бі­тір­ген соң ескерткіштерді қорғау сала­сын­да еңбек еттім. Бірақ жылқыны ұмы­та алмадым. Сол кезде де жылқыға қа­тысты деректерді тірнектеп жинай бер­дім. Он шақты жылдан соң жылқы та­қырыбына оралдым.
Менің біраз ғылыми мақалам көп­те­ген шетелдің беделді журналында ба­сыл­ды. Әлі де басылып жүр. Осыдан ша­малы уақыт бұрын маған Кембридж уни­верситетінен Наталья Библа деген ға­лым келді. Ол менің «Қазақ жылқы-сы» де­ген кітабымды оқып шығыпты. Іші­нен өзіне қажетті біраз жерін ағылшын тілі­не аударып алған. Сол ғалым маған атал­ған кітапты ағылшын тіліне аударуға кеңес берді. Оның айтуынша, жылқы мә­дениеті мен этнографиясына қатысты мұн­дай көлемді маңызды еңбек жоқ екен.
Соңғы алты жылда осы кітаптың ау­дармасымен айналыстым. Кітап өткен жылдың аяғында Раушан Байғожаева деген аудармашының көмегімен ағы­лы­шын тілінде басылып шықты.

– Аударма кезінде жылқыға қатысты кейбір сөздерді аударуда қиындықтар бол­ған жоқ па?
– Болды. Мысалы, бәйге кезінде қол­­­да­натын «Даяшы» деген сөз болған. Оны қа­зір орыс тілінде «официант» де жүр­міз ғой. Ал мен айтып отырған дая­шы­ның мағынасы мен атқа­ра­тын мін­деті мүлдем бөлек. Ертеректе ала­ман бәй­ге­лерде мәренің басында тұ­рып, жеңіске жет­кен аттарға тиесілі сый-сияпатты үлес­тіріп беруші қызметін атқарған адам­ды «даяшы» деп атаған. Одан кейін «бар­лау­шы» деген де бар. Ол қа­зіргі «разведчик» емес. Оның қызметі жүз немесе елу ша­қы­рым­дық ұзақ бәй­гелерде аттардың шабыс ж­олынан ­шы­ғып қалғанын немесе белгілі бір жер­лер­ден өзге аттардың қосылып ­кет­­пеуін бар­­лап қарап, қадағалап отыр­а­тын адам­­дар.

– Сіздің бір ғана жылқының түсіне қа­тыс­ты 400-ге жуық сөз жинақтаға­ныңызды естіп едім. Осы туралы кеңірек айтып бе­ріңіз­ші?
– Нақты санын айтар болсам, жылқы түс­­теріне қатысты барлығы 380 сөз жи­на­­дым. Мәселен, бәріміз білетін торы, жи­­рен, күрең, шабдар, құла деген атау­лар бар. Одан бөлек, туынды түстер бар. Олар кер­торы, құлажирен, құлагер деген сияқ­­ты. Тіпті, адам есімдері мен жер атау­ларына да қатысты түстер болған. Мы­салы, Сай­қан­торы, Шұбалаңкері де­ген секілді. Әлем­­де бірде-бір елде мұн­дай феномендік тіл байлығы жоқ. Мен мұны қазақтың әлем­­дік өркениетке қос­қан үлесі деп са­най­­мын.
Бір қызық мысал айтайын. 1960 жыл­­дары бір неміс жазушысы роман-гер­ман ті­ліндегі жылқы түстерінің сөз­дерін жи­нап­ты. Сонда бүкіл Еуропадағы жиыр­ма­дай елден бар болғаны алпыс қана түстің атауын тапқан. Одан кейін араб­тардан фран­цуздық Дюма деген ге­не­рал жинаған. Сол үшін араб дала­сын­да он жылдай жүр­ген дейді. Нәти­же­сінде, 30-дай сөз таба алған.
Бір қызығы, мен тапқан 400-ге жуық түс­тік атауларға қатысты қазақ даласы­ның қай бұрышында да диалектикалық қиын­шылық кездеспейді.

– Елімізге, біршама шетелге танымал бел­гілі ғалым ретінде отандық ғылымның қа­зіргі аяқ алысына қандай баға бересіз?
– Жалпы, қазақ ғылымы Кеңес Ода­ғы ке­зінің өзінде мойындалған ғы­лым еді. Әри­не, оның басында Қаныш Сәт­баев, Әл­кей Марғұлан секілді нар тұл­ға­лар тұр­ды. Одан кейін заман өзге­ріп, бар­лық нәр­се нарыққа қарай ыңғайланып кеткен тұс­­та ғылым да, онымен айналы­сып жүр­ген жанкешті ғалым да ешкімге керек бол­май, жетім баланың күйін кеш­ті. Сол кез­дерде ертеден келе жатқан ғы­лымдағы ұр­­пақ сабақтастығы үзіліп қал­ғаны рас.
Осы біраз жылдардан кейінгі үзіліс­тен кейін соңғы бір-екі жылда ғана Мем­лекет бас­шысы Қасым-Жомарт То­қаевтың ті­ке­лелей қамқорлығымен ғылымға көңіл бө­ліне бастағанын көріп отыр­мыз. Сол кі­­сінің пәрменімен Ғы­лым Акаде­мия­сы­ның құрылымы бұ­рынғы қалпына кел­тіріл­ді. Оның ішіндегі ғалымдар мемле­кет­тен жоғары жалақы ала бастады. Осы қар­қынмен жүре бер­сек, біраз уақыт кен­­же қалып қойған қа­зақ ғылымы өзінің бір кездегі биігіне қай­та шығады деп се­не­мін. Бізде талант­ты, дарынды жас ғалым­дар өте көп. Тек олар­ға мемлекет тарапы­нан дұрыс қол­дау ғана жетіспей келді.

Нұрболат Адырбек,
«Айқын» газеті