Абай Құнанбайұлының «Аттың сыны» өлеңі моңғол тіліне аударылды

«Ат сыны»

(Абай Құнанбайұлы, 1845-1904)

Шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақ,
Қой мойынды, қоян жақ, бөкен қабақ.
Ауыз омыртқа шығыңқы, майда жалды,
Ой желке, үңірейген болса сағақ.

Теке мұрын, салпы ерін, ұзын тісті,
Қабырғалы, жоталы болса күшті.
Ойынды еті бөп-бөлек омыраулы,
Тояттаған бүркіттей салқы төсті.

Жуан, тақыр бақайлы, жұмыр тұяқ,
Шынтағы қабырғадан тұрса аулақ.
Жерсоғары сіңірлі, аяғы тік,
Жауырыны етсіз, жалпақ тақтайдай-ақ.

Кең сауырлы, тар мықын, қалбағайлы,
Алды-арты бірдей келсе ерге жайлы.
Күлте құйрық, қыл түбі әлді келіп,
Көтендігі шығыңқы, аламайлы.

Ұршығы төмен біткен, шақпақ етті,
Өзі санды, дөңгелек келсе көтті.
Сырты қысқа, бауыры жазық келіп,
Арты талтақ, ұмасы үлпершекті.

Шідерлігі жуандау, бота тірсек,
Бейне жел, тынышты, екпінді, мініп жүрсек.
Екі көзін төңкеріп, қабырғалап,
Белдеуде тыныш тұрса, байлап көрсек.

Тығылмай, һәм сүрінбей жүрсе көсем,
Иек қағып, еліріп басса әсем.
Шапса жүйрік, мінсе берік, жуан, жуас,
Разы емен, осындай ат мінбесем.

Аяңы тымақты алшы кигізгендей,
Кісіні бол-бол қағып жүргізгендей.
Шапқан атқа жеткізбес бөкен желіс,
Ыза қылдың қолыма бір тигізбей.

Шыңжаң өлкелік әдебиет танушы Кәрім Дүйсенбайұлы 9лы ақын Абайдың осы «Ат сыны» өлеңіне талдау жасап, 8 шумақтан тұратын бұл өлеңіне Абай жылқының басына қатысты 13 сын, аяғына қатысты 12 сын, ұлы денесіне қатысты 24 сын, әрекетіне қатысты 15 сын – барлығы 64 сынды қамтығанын келтірген. Бұл өлең қазір көптеген сыншы, бапкерлердің ат сынының өлшеміне айналған.

Өлең 1886 жылы жазылған. Сонымен қатар бұл өлеге тек жүйрік аттың сыны ғана емес, міністік жақсы сәйгүліктің сыны да кірген сияқты. Себебі өлеңнің ең соңғы жолында, осы барлық сын бір аттың бойында кезікпейтініне өкініп: «Ыза қылдың, қолыма бір тигізбей» — деп аяқтаған екен.

Сайн хүлгийн шинж

(Абай Хунанбайн (1845-1904))

Атга дүүрэн хөхөлтэй, сэртэн чихтэй,
Хонин хүзүү, туулай эрүү, бөхөн зовхитой.
Аман хүзүү товгорхон, мяндсан дэлтэй,
Хонхор шил, гүнзгийхэн түүшүү сайтай.

Тэхийн хоншоор, унжуу уруул, уртхан шүдтэй,
Том хавирга, сэрвээ өндөр, тун ч хүчирхэг.
Хонгоны мах нь бултайсан омруу тодхон,
Өөшөнд цадсан бүргэд шиг, хэнхдэг дүүрэнтэй.

Бадриун, тачир бэрэвхий, цомбон туурайтай,
Залаан товгор хавирганаас зайдуутай.
Туруу зузаан, шөрмөслөг, хөл шулуун,
Дал далбагар нимгэн махтай, хавтгайхан.

Өргөн хондлой, давчуу ташаа, зоо тэнэгэр,
Өвөр, араар тэгшхэн, эмээлд тухтай.
Өтгөн сүүл, худраганы хялгас бөхтэй,
Өгзөг өргөн, салтаа агуу, уудамтай.

Түнх доош нь булчин сайтай, шандас махтай,
Гуя дүүрэн, харцага ууц нь бөв бөөрөнхий.
Бие ахар, хэвлий тэгш, шувтан,
Арын хөл алцгардуу, умдаг унжуутай.

Шилбэний шөрмөс бүдүүвтэр, ботгон борвитой,
Салхин хурдтай, тайван намуун явдалтай.
Хоёр нүдээ эргүүлэн, алаглуулж,
Хэцэндээ хөндөлдөж, тайван зогсдог.

Явдал дундаа үл бүдрэнэ, үл бахардана.
Толгой хаялсан, эрхэмсэг алхаа гишгээтэй.
Давхиа ширүүн, унахад чадалтай номхон,
Сэтгэл дундуур, иймэрхүү морь эс унавал.

Гэлдэргээ нь, малгайг хойш нь холбируулам,
Эзнээ өөрийн эрхгүй, сэмхэн урамшуулам.
Давхисан моринд үл гүйцэгдэх хатиргаатай,
Ундуу хүргэв, хүссэндээ гар хүргэлгүй.

Шинжаан мужийн Уран зохиол судлалч Дүйсенбайн Карим нь Их яруу найрагч Х.Абайн энэхүү шүлгийг шинжлэн үзэж, найман бадагт багтаасан эл шүлэгт адууны толгойтой холбоо бүхий 13 шинж, хөлд нь холбоотой 12 шинж, их биед нь холбоотой 24 шинж, үйл хөдлөлтэй нь холбоотой 15 шинж бүхий бүгд 64 шинжийг хамруулсныг тогтоожээ.Одоо үед энэ шүлэг нь ихэнх уяач, шинжээчдийн хурдан морь шинжих

жишиг болж байна.Энэ шүлгийг 1886 онд бичжээ. Мөн, үүндээ хурдны шинжээс гадна уналгын сайн хүлгийн шинжийг ч хамруулсан бололтой. Учир нь хамгийн сүүлчийн мөрийг энэ бүх шинж нэг морины биед байж боломгүйд харамсаад : » Ундуу хүргэв, хүссэндээ гар хүргэлгүй » — гэж төгсгөжээ.

Қазақшадан моңғолшаға аударған Мекеш Тәліпұлы
Argymaq.kz

ФОТО: Осы өлең бойынша ЖИ салған сурет