Жылқы мифі. Жылқы – айдаһар – жылан

2960

Біздің жыл санауымызға дейінгі 2 ғасырда, өмір бойы «батыстың аспани арғымағына» мініп, көктегі дүниеге ұшып кетуді аңсап, армандаған қытай (хань) императоры У-ди Чжан Цяньді елші етіп батыс өлкеге аттандырды. Қытайлар үшін «Батыс өлке» – бүгінгі Қазақстан мен Орта Азия аймағы. Бүгінгі Шығыс Түркістан арқылы, қырғыз, өзбек, түрікпен жерлері арқылы Парфия мемлекетінің астанасына жетіп, «Батыс теңіз» деп аталған Каспий теңізінің Дахистан (теңіздің оңт.-шығыс жағалық шеті) тұсынан жетпей кейін қайтып, жолшыбай Ауғанстан мен Пәкістан жерінің үстімен жүріп, еліне оралған Чжан Цянь Қытайға батыс өлкелер туралы алғашқы мәліметтерді жеткізді. Біздің бүгінгі тарихымыздағы Усунь-Үйсін, Кангюй-Қаңғар, Яньцай-Алан, Давань-Ферғана, Аньси-Парфия туралы деректер – осы қытай жансызының жазғандарынан қалғандары. Міне, осы Чжан Цянь Қытайға «батыстың теңіз айғырлары» жөніндегі алғашқы мәліметті жеткізуші де болған. Ол жөнінде америкалық тарихшы Э. Шефердің Қытайдың Тан дәуірі туралы көлемді, іргелі еңбегінде аздап та болса мәлімет келтірілген. Оған сөз берсек, мынадай үзік ойларды келтіруге болады.

Почтенный миф провозглашал коня родственником дракона, близким к таинственным силам воды. Все замечательные кони считались аватарами дракона, а все высоко-рослые кони, имевшиеся у китайцев, назывались в древности просто драконами.

Яғни жылқы малының шығу тегінің айдаһармен, сумен байланыстырылғанын көріп отырмыз, жылқы – айдаһардың бір қыры, келбеті болған. Осы түсінікті қытай мифологиясының төл танымының туындысы деп есептегеннің өзінде де, осындай келтірімнің арғықазақтарда да болғанын жорамалдауға еркім бар.

Үңгірден шығу

Ертедегі қытайлық ақын «аспан тұлпарларының» арғы тегінің Юэчжи еліндегі үңгірлерден басталғандығын айтса, мен «үңгірден шыққан жылқы» мотиві қазақ фольклорында күні бүгінге дейін сақталып отырғандығын айта аламын.

Кім үшбу тау етегінде үңгір бар,

Қара тастан сурет бар атқа ұқсар

Әр жылда келер бір қысырақ онда,

Сағынғасын, жаны тас еді тәндә.

Үйірлер ол бір үйір құландай,

Жытып кірер ол үңгірге бір жыландай

Көріп ол қапқа тасты шахбат етер,

Өзің барлық сезіммен ол тасқа сүртер,

Ине үкімімен жүкті болып ол,

Тәңірі құдіретімен берер оған төл (құлын)…

Осындай дала мифтеріне қызыққан Құтб, өзін-өзі тежеп, тағы былай дейді.

… Осы сияқты үңгір қытай тарихында да бар:

Түркістанның солтүстік өлкесінде ғажайып үңгірлі бір тау бар. Ол үңгірдің оң бетінде адам таңғаларлық тұлпардың суреті бар. Ол жердің адамдары биелерін сол тауға бағады. Биелердің сол тұлпармен шағылысуынан аттар туғызады.

Бұл – әлгі Ли Боның шумақтарындағы оқиғаны толықтыра түседі. Бұл үзінді-аңыздардағы әзірге біз үшін басты болатыны:

  1. Жылқының жыланмен байланысты болуы.
  2. Жылқының үңгірден шығуы.

Көріп отырғанымыздай, ертедегі қытайлық ақынның айтқаны мен бүгінгі қазақ аңызының арасында пәлендей өзгешелік жоқ сияқты. Екі аралықты қаншама уақыт бөліп жатыр.

Серік Әжіғалиев ежелгі қытайлар мен оның батыс көршілерінің мифологиясындағы тау және ат бейнелерінің арасындағы генетикалық байланыс жөнінде сөз қозғапты. Осындай қисын айтуға себеп болған әлгі бичуриндік деректегі даваньдік (ферғаналык, юэчжилік) арғымақтардың аспан аттарынан тарағандығы жөніндегі аңыз екен. Бұған қарап «тау мен ат» байланысын «үңгір мен ат» байланысымен шендестіруге болады. Осыған ұқсас аңыздар моңғолдарда сақталған: «Аса қадірлі деп есептелген Монго Морито тауында мекендейтін күміс аттар аспаннан түскен екен».

Жалпы аттың аспанмен және таумен (үңгірмен) сабақтастығын «танг» > «таг» (тау) > «таз» (тай) сөз өзгерістерінен де көруге болады.

Айдаһар көлі

Э.Шефер «судан туған немесе судан шыққан жылқылар» туралы аңыздардың Түркістанның әртүрлі аймақтарында белгілі болғанын жазады, мәселен, бір аңызда Шығыс Түркістандағы Куча қаласындағы бір храмның (7-ғасыр) алдында «айдаһарлар көлінің» болғандығы айтылады. Ал мен осындай көлді қазақ фольклорынан іздеймін.

Ерен бір таудың арғы бетіндегі, бір көлдің жағасында өскен теректі мекендейтін алып қарақұстың үш балапанын жемек болған айдаһарды өлтіреді. «Айдаһардың аузынан төгілген қан, аспаннан жауған жаңбырдай, саулап аға бастайды. Осылайша айдаһардың аузынан төгілген қан көл болды… Осы көлден қос күрең ат келіп су ішеді. Батыр оларды ұстап алады». Осылайша қазақ фольклорынан да «айдаһар көлі» туралы оқып отырмыз.

Тағы бір мысал. Бір ертегіде шалдың ала биесі үнемі алтын құлын табады, бірақ оны бір қарақұс келіп көтеріп әкетеді екен. Ертегіде осы қарақұстың «дию» екендігі де айтылады. Міне, осы Қарақұс-Диюдың тұрағы – өзен құятын үлкен көлдің жағасы. Көлдің түбін алтын жылқылар жайлайды, ол – Диюдың жылқылары. Осы жылқыларды су астынан шығарып алу үшін көл жағасындағы зәулім биік алтын бәйтеректің жанына барып, сол бәйтерекке сүйеніп тұрып алтын жүгенді шылдырлату керек.

Бұл мысалдағы көл түбін жайлайтын жылқылар айдаһар кейпіндегі емес, алып қарақұс кейпіндегі диюдің меншігі делінеді, дегенмен ертегілерде айдаһар мен алып қарақұс бейнелерінің үнемі қатар қолданылып, уақыт өте осы екеуінің бейнелерінің бірін-бірі алмастыратынын, тіпті араласып кеткенін ескерсек, бұл жерде де мен тағы да «айдаһар көлінде мекендейтін жылқыларды» көріп отырмын. Жалпы, көл, су астында мекендейтін жылқылар туралы аңыз үзіктері тек осы екі мысалмен шектеліп қалмайды, мұндай мысалдар қазақта да, басқа түркі халықтарында да бар.

Айдаһарды қолға үйрету

Әлгі автордың сөзін жалғастырсақ… «Айдаһар көлін» мекендеген бұл айдаһарлар, өздерінің тұрпатын (кейпін) өзгертіп, айғырларға айналып, кәдімгі биелерге шабатын болған. Олардың ұрпағы – тағы (жабайы) аттардың тұқымы («ат-айдаһарлар»), мұндай аттарды қолға үйрету, мінезін жұмсартып, жуасыту өте қиын, бірақ өз кезегінде, осы аттардан (ат-айдаһарлардан) туатын келесі ұрпақ қолға оңай үйретілгіш, көнгіш болып шығады. Осындай «қолға үйрету» оқиғасы қазақ ертегілерінде екі сюжетте жақсы сақталған.

Біріншісі – «Айдаһарды ат қылып, жүгендеп міну» сюжеті. «Қойшы батыр» ертегісінің бас кейіпкері (абайсызда, бәйтеректен құлап, төмендегі айдаһардың үстіне түсіп) айдаһарды ат қып мініп алады. Өзі өз болғалы мұндай халді көрмеген айдаһар да сескеніп, құйрығымен жер сабалап шабынады. Ысқырығы жер жарып тулайды. Үстінен түссе өлетінін білген қойшы да неғұрлым түспеуді ойлап, ат мініп үйреніп қалған тақымымен қысып, жабыса түседі. Кішкенеден кейін… сәл де болса бой тоқтатып алған қойшы тулап жүрген айдаһардың айдарынан ұстайды. Айдаһар жуаси бастайды. Сөйтсе айдаһардың жаны айдарында екен. Айдарды қысып тартып ұстаса жуасып, босатса құйрығымен сабалағанын көреді… Осылайша, айдаһар жүгендеулі аттай жөнге түседі… Бұрын атқа жарып көрмеген қойшы осылайша өз жолында айдаһар мініпті. Айдаһарды айдарынан байлап, қылышын құйрығына қойып жүріп үйретіпті. Осы бір қарабайыр ертегілік сюжеттен біз ежелгі жаяу малшының алғаш рет жабайы атқа қалай мініп, оны жуасытып, қолға үйреткені жөніндегі астарланған мифті көріп отырмыз.

Екіншісі – «Қыз әкесінің қызды алмақ болған еренге берген тапсырмасының біреуінің әлдебір атты жуасыту» сюжеті. «Бір-бірімен алысып жатқан ақ жылан мен қара жыланды көрген ерен қара жыланды өлтіреді. Ақ жылан еренге көмектесетін болып, үш аққу қыздың кенжесін қалай ұстау керектігін айтады. Кебінен айырылған кіші қыз еренге серт береді. Қыздың әкесі еренге үш шарт қояды (егін ору, көпір салу, қара арғымақты үйрету), осы үшеуін орындаса ғана қызын беретіндігін айтады».

Мұндағы үш шарттың біреуі – қыз әкесінің қара арғымағын бір түн ішінде салт мінуге, шана мен арбаға жегуге үйрету. Бірақ қара арғымақ жай ат емес. Қыз мынадай кеңес береді: «Сен жақындар-жақындамаста қара арғымақ аяғындағы шынжырды тасырлатып иіре бастар. Жанында төрт пұттық шоқпар бар. Соны алып үстіне мініп алып, жалынан ұстап, шоқпармен ұра бер. Сосын ол қара ит болар, сен құйрығынан ұстап айырылма. Сол кезде әкем шығар, «үйреттің бе» дер. Сонда сен «ат дегенің ит екен ғой» деп, артыңа қарай жүре бер». Жігіт айтқанды орындайды.

Тағы бір мысал. Мұнда да алдыңғы ертегідегідей шарт қойылады, солардың бірі – ат үйрету. Бұл жолы да еренге қыз кеңес береді. «Сен мына екі шоқпардың біреуін ал, үстіне мінгенде ол көкке ұшар. Сонда сен шоқпармен бастан ұра бер. Ол сенің ұрғаныңа қарамас, бірақ қолыңның талғанына қарама, ұра бер. Егер ұрмасаң, аттың үстінде өлесің». Жігіт бұл тапсырмасын да орындайды. Сөйтсе, ат кейпіне түскен қыз әкесінің өзі екен. Яғни ертегідегі итке де, адамға да айнала алған қара арғымақ – кәдімгі қанатты қара айдаһар. Ал оны қолға үйретудің арнайы сюжетке айналып, кем дегенде екі ертегіде сақталуын кездейсоқтық деп есептей алмаймыз. Э.Шефер осы аңыздардың бастауын, дағдылы әдетке сай түркі топырағынан емес, иран ортасынан іздейді: «Этот рассказ, должно быть, имеет истоки где-то западнее, в иранских странах, где и в изобразительном искусстве, и в мифах крылатые кони были хорошо известны».

Көшпелі түркі фольклоры каналы арғымақ бейнесін молынан сақтап отыр, бірақ оның көшпелі тұрмысы қанатты ат бейнесін бейнелеу өнерінде сақтап қалуға мүмкіндік берген жоқ. Осыған қарап біздің «түркілерде қанатты арғымақ бейнесі болмаған» немесе «қанатты арғымақ бейнесін түркілер ирандықтардан алған» деп, келтесінен қайыра салмайтынымыз анық қой. Әлгі қазақ ертегілік мысалдары – Э.Шефер келтірген ат-айдаһарларды қолға үйрету жөніндегі аңыздардың арғықазаққа (дей-түркіге) тән болғандығын көрсетеді.

Рас, судан шығатын тұлпарлар туралы аңыздардың барлығы да бір географиялық ареалға – Хасарлы (Каспий) теңізінің жағалауына, дәлірек айтсақ, осы теңіздің оңтүстік-шығыс (Түрікменстан) және оңтүстік-батыс (Әзірбайжан) жағалауына келіп тоғысатын сияқты. Бұл жерде Э.Шефердің «даже длинноногие и поджарые лошади «таджиков» (даши), т.е. арабов, считались рожденными от соединения драконов с кобылицами на берегах «Западного Моря». Во времена У-ди божественных лошадей – «потеющих кровью» коней, славившихся и на Востоке, и на Западе, и находившихся в родстве с нисейскими (ниссейскими) конями, которых выращивали для персидских царей в Мидии, – китайцы помещали на Яксарте, в Фергане» деген сөздеріне айтар дауымыз жоқ, тек осындай арғымақтың мифтік бейнесін тек иран тілді ортаның (әрі кеткенде – үндіиран және үндіеуропа) мифологиясымен шектеп қоюға келісе қоймаймын. Өйткені осындай үкімге қарсы қояр өз дәйектерім де бар.

«Айдаһар мен ат» сабақтастығы – сужылқылар туралы мифтің бастауы

Келтірілген аңыздар мен ертегілерден «сылып алынған» мифтік келтірімдердің ішінде зерттеушінің назарын ең алдымен аударуы тиіс аса маңызды айғақ бар. Ол – ат (жылқы) мифологиясының генезистік деңгейде жылан (айдаһар) мифологиясымен сабақтасып жатқандығы. Түлкі бұлаңға салып, мәймөңкелемей-ақ турасын айтар болсақ:

Жылқы мифологиясы – жылан (айдаһар) культінен, жылан (айдаһар) мифологиясынан өрбіп, тармақталып шыққан мифтік-ғұрыптық, шаруашылық келтірімдер жүйесі.

Ал жылан (айдаһар) культін қандай тілдік-мәдени бастаудың халықтары ұстанған? Мифология зерттеушілері «жылан культінің» бастапқы үндіеуропалық танымда болмағандығын айтады. Тіпті, дей-үндіеуропалықтардың да, «үндіеуропалық тілді» делініп жүрген тарихи жұрттардың да жыланға табынбақ түгілі, жыланды өздерінің басты қарсыласы деп есептегенін үндіеуропалықтарды басқалардан ерекше, дербес текті, оқшау болмысты етіп көрсететін басты айғақтардың біреуі ретінде ұсынады. Тарихи иран тілді жұрттар да жыланды қадірлемеген, ал үндіарийлердің мифологиясындағы жылан бейнесінің елеулі орынға ие болуын бастапқы үндіеуропалық түсінікпен емес, арийлер келгенге дейінгі Үндістан мен Пәкістан ареалын мекендеген дей-дравид тілді жұрттардың арийлермен араласуымен түсіндіреді.

Егер жылқы мифологиясы жылан мифологиясының қойнауынан тармақталып шыққан болса, онда жылқы мифологиясын жасаушы орта да о бастан жылан культін ұстанған мәдени-этникалық жұрт болуы тиіс. Үндіеуропалық – үндіирандық – ирандық орта жылан культін ұстанбаған болса – олар жылқы мифологиясын тудырушы орта да бола алмайды. Міне, аса маңызды айғақ деп отырғаным да – осы.

Мақаланың басын мына жерден оқыңыздар. Жалғасы бар.

Серікбол Қондыбай, (12-том)

Argymaq.kz

ПІКІР ЖАЗУ

Please Do the Math      
 

Этот сайт использует Akismet для борьбы со спамом. Узнайте, как обрабатываются ваши данные комментариев.