Жылқы еті мен қымыз өндіруде Ақтөбенің әлеуеті жоғары

Бұл туралы «Ақтөбе ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы» ЖШС-ның жылқы шаруашылығы бөлімінің аға ғылыми қызметкері Қалыбек Рзабаев айтып берді.

Ақтөбе облысының аумағында асыл тұқымды жылқы өсірумен айналысатын 31 шаруашылық жұмыс істейді, оның ішінде мұғалжар тұқымы бойынша -17, көшім тұқымы бойынша -9, қазақ  жабы бойынша 5 шаруашылық бар.  Бұл кәсіпорындардың барлығы өнімді жылқы шаруашылығын асылдандырумен айналысады.

Ақтөбе облыстық статистика басқармасының деректері бойынша шаруашылықтардың барлық санаттарында 57 806-ға немесе 2021 жылмен салыстырғанда 28,0 пайызға  өсті. Бұл жерде жылқының көбі шаруа қожалықтарында – 182 918 жылқы немесе 29,1 пайыз, одан кейін жеке тұлғаларда 59 259 жылқы немесе 25,0 пайыз және ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында 22 403 жылқы немесе 26,7 пайыз бар. Табынды өнімді жылқы шаруашылығы негізінен облыстың батыс, солтүстік және орталық өңірлерінің шаруашылықтарында дамыған. Облыста табиғи жайылымдар жыл бойы пайдаланылады. Шалқар ауданының шаруашылықтарында 52 699, Мұғалжар ауданында – 33 064, Қобда ауданында – 28 465, Байғанин ауданында – 24 710, Темір ауданында – 20 923, Әйтеке би ауданында — 20 576 жылқы бар. 2021 жылы облыс бойынша құлындардың шығуы 100 аналыққа шаққанда 68 болса, асыл тұқымды шаруашылықтар бойынша 82 құлын алынды, — дейді Ақтөбе ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы» ЖШС-ның жылқы шаруашылығы бөлімінің аға ғылыми қызметкері Қалыбек Рзабаев.

Оның айтуынша, өнімді жылқы өсіру үшін ең тиімдісі —табынды өсіру әдісі. Жылқыларды табынды өсіру Ақтөбе облысының барлық аймақтарында қолданылады. Дегенмен өнімді жылқы шаруашылығын одан әрі дамыту және оның тиімділігін арттыру жолдарын таңдау кезінде қысқаша сипаттамасы төменде келтірілген жергілікті табиғи-климаттық жағдайларды негізге алу қажет. Мәселен,  Ақтөбе облысының ауыл шаруашылығы алқаптарының жалпы ауданы 27 миллион гектарды құраса, оның тек 10%-ы  — егістік алқаптар, ал қазір бұл көрсеткіш тек 6 %-ға жетіп отыр. Олардың шамамен 90-95%-ы — жайылым және өнімділігі төмен табиғи шабындықтар.

Жерді пайдалану үшін мұндай бөлу әртүрлі аймақтардың табиғи жағдайларына тығыз байланысты. Бір жағынан суық Орал мен Сібірдің, екінші жағынан ыстық климаты бар оңтүстік шөлдердің арасындағы Ақтөбе облысының географиялық жағдайы күрт температуралық қарама-қайшылықтары бар және өткір континенталды климаттың күшті көрінісін тудырады.

Солтүстіктен оңтүстікке қарай облыс аумағы шартты түрде 4 табиғи аймаққа бөлінеді: жазық, құрғақ жазық , шөлейт, шөл. Жазық аймақтарда астық өндіру мен мал шаруашылығы дамыған. Аймақ облыстың солтүстік бөлігінде орналасқан, батыстан шығысқа қарай созылған. Ол Мәртөк, Қарғалы аудандарын, Қобда ауданының солтүстік бөлігін, Хромтау ауданының солтүстік және орталық бөлігін, Әйтеке би ауданының солтүстік бөлігін қамтиды. Аймақтың ауыл шаруашылығы алқаптарының ауданы 2 905 мың шақырымға тең. Құрғақ далалы аймақ-дамыған мал шаруашылығы және астық шаруашылығының жоғары үлес салмағы бар. Аймақ Алға ауданын, Қобда және Әйтеке би аудандарының негізгі бөлігін қамтиды. Ол Хромтау ауданының шығыс және оңтүстік бөлігі, Ырғыз, Ойыл, Темір және Мұғалжар аудандарының солтүстік шеті. Құрғақ далалы аймақтың жалпы ауданы —3988 мың гектар. Ал шөлейт аймақ – мал шаруашылығымен қоса жекеленген егіншілікпен айналысатын шаруашылығы бар өңір. Ауданы 7730 мың гектар аймақ батыстан шығысқа қарай ені 150-200 шақырымға созылады, оған Ойыл, Темір, Мұғалжар аудандарының негізгі бөлігі, Әйтеке би ауданының оңтүстік шеті, Ырғыз ауданының солтүстік-шығыс және орталық бөлігі, Байғанин және Шалқар аудандарының солтүстік шеті кіреді, — дейді ол.

Асыл тұқымды жылқы шаруашылықтарында мұғалжар, көшім және қазақ тұқымдарының жылқылары таза тұқымды және негізінен элита класында болады. Элита класындағы мұғалжар тұқымды айғырлар саны — 187. Асыл тұқымды мұғалжар жылқысын биелернің саны – 2696, оның ішінде элита класы – 1891 (70,1%), бірінші класы– 633 (23,5 %), екінші класы-172 (6,4 %).

Көшім тұқымы бойынша элиталық таза тұқымды айғырлар саны — 37. Асыл тұқымды биелер — 602, оның ішінде элита классы – 494 немесе 82,0 %, бірінші класы — 87 (14,5 %) және екінші класы – 21 (3,5%).

Асыл тұқымды қазақы жабылар саны — 2 321, оның ішінде айғырлар -101, асыл тұқымды биелер – 1442. Барлық айғырлар — таза тұқымды және элиталық, элита класындағы биелер – 858 (59,5%), бірінші класс – 459 (31,9 %), екінші класс – 125 (8,6 %).

Жылқы еті мен бие сүтін өндіру бойынша өнімді жылқы шаруашылығының қолда бар әлеуетін ескере отырып, жылқы басының саны жыл сайын орта есеппен 10,8 пайызға артып келеді, қолайлы жағдайлар мен азықты мұқият дайындау кезінде облыстың жылқыларының болжамды саны 2022 жылдан 2026 жылға дейін 316 157 басқа дейін ұлғаяды — дейді ол.

Жылқының етке тапсыратын орташа салмағы шамамен 2021 жылы — 358 келі болса, 2022 жылдан 2026 жылға дейін етке тапсыратын бір жылқының орташа салмағы 380 келіге дейін ұлғаяды. Сондай-ақ жылқы еті мен бие сүтінің болжамды өндірісі, яғни 2022 жылдан 2026 жылға дейін 15 000 тоннаға дейін, ал бие сүті бойынша 750 тоннаға дейін артады.

Өнімді бағыттағы жылқы өсіру және оларды жақсарту барлық меншік нысанындағы жылқы фермаларында, әсіресе, ірі ауыл шаруашылығы құрылымдарында тікелей жүзеге асырылуы тиіс. Бұл ретте етті жылқы шаруашылығында негізгі назар тірі салмақты арттыруға,  жыл бойы жайылымдықта жоғары бейімділікті сақтай отырып күтіп бағу, сойылған өнімдердің шығуына аударылуы тиіс. Тәуліктік сүт сауымдылығын арттыра отырып, сүтті биелерді машиналық саууға бейімдеу қолға алынуы керек. Осы талаптарға байланысты өнімді табынды жылқы шаруашылығындағы асылдандыру жұмысы республиканың әр түрлі аймақтарындағы әр түрлі тұқымды жылқылардың өнімділігі мен бейімделу қасиеттерін ескере отырып құрылуы керек. Ғылыми материалдарды талдау негізінде жылқы шаруашылығында шатыстармен  жақсартуда екі негізгі әдісі нақты көрсетілген. Біріншіден, жергілікті тұқымдардың айғырларымен шатыс биелерді қайтармалы будандастыру кең көлемде жүргізілуі керек. Зауыттық тұқымдардың ¼ немесе одан да аз қандылығы бар жылқылар бейімделу қасиеттері мен Конституциясы бойынша жергілікті тұқымдардан іс жүзінде ерекшеленбейді, ал өнімділігі жағынан олардан да асып түседі. Салыстырмалы түрде қысқа мерзімде қайтармалы будандастыру арқылы жергілікті тұқымдардың жылқыларының санын едәуір арттыруға болады. Екіншіден, бейімделу қасиеттерін жоғары тірі салмақпен сәтті үйлестіретін қажетті типтегі шатыстарымен мен селекциялық жұмыс негізінде жаңа тұқымдық топтар мен ет және сүт өнімділігі бағытындағы жылқылардың тұқымдары өсірілуі мүмкін. Мұндай жұмыс тиісті ғылыми мекемелердің әдістемелік басшылығымен ұйымдастырылуы керек. Үйірлерді қалыптастыру кезінде ең жақсы айғырларға құнды аналықтарды таңдау принциптерін басшылыққа алған жөн. Бұл құнды жатырдың негізін сақтауға қол жеткізеді, — дейді Қ.Рзабаев.

Қазіргі уақытта республикада қарқынды технология бойынша жылқы етін өндіру, атап айтқанда, өнеркәсіптік будандастыру және стационарлық бордақылау кеңінен таралып отыр. Ол жылқы етін жеткізудің маусымдылығын жоюға мүмкіндік береді және жоғары сапалы өнімнің тұрақты өндірісін қамтамасыз етеді. Бұл әдіс сонымен қатар көп еңбекті қажет ететін процестерді барынша механизациялауға, еңбек өнімділігін күрт арттыруға, 1000-1200 грамм орташа тәуліктік салмаққа ие болуға, оның әр килограмына 6,5-8,0 жемшөп пен жоғары рентабельділікке мүмкіндік береді. Осыны ескере отырып, алдағы жылдары жылқыларды бордақылайтын мамандандырылған шаруашылық құру қажет.

Маманның айтуынша, бордақылау екі кезеңге бөлінеді. Бірінші кезеңде (ұзақтығы 30-35 күн) рационға кіретін азықтардың жалпы қоректілігі 100 кг тірі салмаққа 2,5 жемшөп бірлігін және 1 жемшөп бірлігіне 100 г сіңірілетін протеинді, екінші кезеңде (ұзақтығы 25-30 күн) тиісінше 2,7 жемшөп бірлігін және 80 г сіңірілетін протеин құрайды. Жылқыларды бордақылау үшін ірі қара малды бордақылаумен бірдей жем қолданылады. Бірінші кезеңде концентрацияланған жем диетаның жалпы тамақтануының 30%-ы, ал соңғы кезеңде 60%-ы болуы керек.

Жылқы шаруашылығын мамырдан қыркүйекке дейін қымыз өндіретін, сондай-ақ жыл бойы жұмыс істейтін, маусымдық ірі механикаландырылған фермаларды ұйымдастыру арқылы дамыту тиімді. Қала, өнеркәсіп орталықтары мен санаторийлердің жанында қымыз фермаларын құрған жөн. Сүтті жылқы шаруашылығының тиімділігін арттыру мақсатында 100 және одан да көп сауын биесі бар фермалар құру қажет.

Көптеген ғылыми-зерттеу институты әртүрлі тұқымды биелердің сүт өнімділігін зерттеді. Мәселен, биелердің сүт өнімділігін арттырудың тиімді әдістерінің бірі — сауу. Оның негізі — қарқынды сауумен толық тамақтандыру. Биелерді сауу 44 күннен кешіктірілмей және құлағаннан кейін 20 күннен ерте басталмайды. Лактацияның бірінші жартысында биелерді сауу кезінде машиналық саууды тәулігіне 8-10 рет 1,5-2 сағат аралықпен жүргізеді. Биелерді сауу «кезекші» құлынсыз жүзеге асырылады, сондықтан жемдік биеге 3-4 келі жем беру белсенді сүт беруді ынталандыру үшін сауу кезінде қатаң түрде беріледі. Биелерді машиналық тәсілмен сауу үшін «ДДА-2М» сауу аппараттарымен жабдықталған «Цепочка» және «ДДУ-2М» қондырғылары қолданылады. «ДДУ-2M» қондырғысы тазартылған биелерді саууға арналған. Табыны бар маусымдық фермаларда «тізбек» жылжымалы қондырғысын қолданған дұрыс. Орташа алғанда, тірі салмағы 450-500 келі сауын биеге күніне 10-12 жем бірлігі қажет. Бір жем бірлігіне 110 грамм сіңірілетін ақуыз, 7 грамм кальций, 5 грамм фосфор және кемінде 20 миллиграмм каротин қажет. Олардың өсуіне 1-1,5 жем бірлігі қосылады. Ал қымыз маусымында (жаз айларында) биенің негізгі азығы — шөп, — дейді Қ.Рзабаев.

Сонымен Ақтөбе облысындағы жылқы шаруашылықтары алдағы жылдары өңірде өнімді бағыттағы жылқылардың санын көбейту, өсімді молайту, Iасыл тұқымды мал басының үлес салмағын ұлғайтуды көздеп отыр. Сондай-ақ шаруалар өңірде жылқы шаруашылығы өндірісіне селекциялық жетістіктер мен технологияларды ғылыми-практикалық енгізу үшін қаражат бөлуді сұрайды.

Қалыбек Рзабаев қазір мемлекет тарапынан жылқы шаруашылығын дамытуға қолдау жеткіліксіз екенін айтады. Ол болашақта етті және сүтті өнімділік бағытындағы жергілікті жылқы тұқымдарын одан әрі дамыту олардың саны мен өнімділігінің өсуі есебінен жүруі тиіс екенін, жылқы өнімдерінің сапасын жақсартуда негізгі рөл жоғары өнімді асыл тұқымды мал басы бар ауылшаруашылық құрылымдарына берілуі керектігін атап өтті. Алдағы бес жылда мал басы өссе, оның ішінде асыл тұқымды жылқылардың саны да артуға тиіс.

Данагүл Қазихан,

BAQ.KZ