Жаңадан тіркелген «Бесқарағай» типі туралы толығырақ біліңіз

Тұлпар дүбірі естілсе, елең ететін ел болғанымызбен, түрікменнің ақалтекесі, ағылшынның сәйгүлігі секілді жылқы тұқымын асылдандырып жүрміз бе деген ой әркімді мазалар еді.

Оның үстіне, жылқыны ең алғаш қазақтың ежелгі даласында қолға үйреттік деп, тарихты тарата мақтанамыз. Ботай мәдениетін зерттеген археолог ғалым Виктор Зайберт жабайы жылқыны тұңғыш рет Ұлы далада қолға үйретілгенін дәлелдеген. Сонау III-IV ғасырдан бері тұрмыс-тіршілігі жылқымен етенелесіп кеткен еліміз жуықта тұрпаты бөлек тұлпар патенттеліпті дегенді естіп қуанды. Тәуелсіздік алғалы тұңғыш рет бекітілген жылқының жаңа түрі «Бесқарағай» деп аталды.

Орманды жердің ақ қар, көк мұзында тебіндеуге төзімді жылқы тұқымын қалыптастыру үшін ғалымдар алпыс жылға жуық еңбек еткен. Аз уақыт емес. Әйтеуір төккен тер ақталды. Бүгінде Бесқарағай ауданы, Ерназар ауылы, «Мукинов» асыл тұқымды жылқы зауытына қарасты жайылымда кеудесі кең, шашасы жетілген, жіліншікті жылқының мыңнан астамы тебіндеп жүр. 90-жылдардағы тоқырауда қазақтың қазанаттарын сақтап қалған қожалық жетекшісі Халиолла Мукиновтің еңбегі зор. Осы еңбек ескеріліп, 2011 жылы «Ерен еңбегі үшін» медалімен де марапатталды. Х.Мукинов жылқы зауытын сақтап қалса, ондаған ғалым жылқы тұқымын сапаландыру үшін аянбай еңбек етті. Иә, күні кеше ғана тау тұрпатты тұлпарлар тізімге қосылды.

1993 жылы атакәсібін, әке жолын жалғап, жылқы шаруашылығымен айналысуды жөн көрдім. Міне, отыз жыл болыпты, қазақы жылқының тұқымын асылдандыру ісімен айналысып келемін. «Бесқарағай зауыттық типі» – біздің ұзақ жылғы жемісті жұмысымыздың нәтижесі, – дейді қожалық жетекшісі Халиолла Мукинов.

Ал осы жұмыс қашан, қалай басталды деген секілді сандаған сауалға жауап іздеп, ұзақ жыл селекциялаудың басы-қасында жүрген ауылшаруашылық ғылымдарының кандидаты, профессор, жылқытанушы Қайрат Исханды әңгімеге тартқанбыз. Ол Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университетінің Н.Базанова атындағы Физиология, морфология және биохимия кафедрасының меңгерушісі, академик Игорь Нечаевтың шәкірті. Біле білсек, И.Нечаев қазақ жылқысының ішіндегі Мұғалжар жылқысының авторы.

Қазақ қоғамы 300 жыл бодандықта, 70 жыл езгіде болды. Сондықтан ба, төл жылқымызды қазақ жылқысы дей алмайтын күйге жеттік. Қазақ қоғамында қазақ жылқысын мәстек, мес қарын деп елестеттік. Ірі, сұлу жылқы көрсек, Орлов, Рысак, Владимир жылқысы деп таңдай қақтық. Өз малымызды өзіміздікі дей алмау деген сол. Мысалы, 140 шақырымдық бәйгеде катонқарағайлық Ерболат Тоқсановтың аты топ жарды. Бойы орташа, қарулы, мығым жылқы тұқымы. Кәдімгі тау-тасқа мініп, атшанаға жегіп жүрген жұмысшы ат. Соны қазақы тұқым дей алмадық ғой. Шындығында, жергілікті қазақтың мініс аты, — деп намыстана сөйлегенде, профессор Қайрат Исханның ұлтжандылығын аңғардық. Ғалымдардың ұлт үшін еңбектеніп жүргеніне шын риза болдық.

Тарихты парақтасақ, жылқы малы алғаш қазақ жерінде қолға үйретілгені тайға таңба басқандай жазылған. 1980 жылдары Виктор Зайберт Ботай қорымынан 70 мың жылқының сүйегін тауып, қалпына келтіргенде Қазақстан аумағында екі түрлі жылқы өсірілгені анықталған. Сол сүйектерге гистоанализ жасатып, Орталық Азияда, қазақ жерінде тұңғыш рет жылқы қолға үйретілгенін дәлелдеген. Оны әлем ғалымдары мойындаған. Иә, ғылыми тұрғыда дәлелді. Екіншіден, қазақ әдебиетінде, аңыз-ертегілерде жылқы туралы арғымақ, қазанат, сәйгүлік, дүлдүл секілді теңеулер қаншама?

Жылқытанушы ғалымның айтуынша, ата-бабаларымыз он мыңдап жылқы баққан кезде асыл тұқымды арғымақтардың үйірін жеке-жеке ұстаған екен. Ондағы мақсат – тұқымын сақтау еді. Кейін жылқыны классификацияға бөліп зерттейтін зоотехния деген ғылым пайда болып, орманды, тау, дала жылқысы, атқора жылқысы деп жіктелді. Дала жылқысына қазақ, моңғол жылқысы жатса, атқора жылқысына ағылшынның таза қандысы жатқызылды. Таза қанды тұлпарларды қолдан қоректендіріп, спорттық бағытта ғана асырады. Ал қазақ жылқысы табиғатқа төзімді, күйін оңай бермейді. Сол сияқты жаңа типті Бесқарағай жылқысы да табиғатқа төселген. Әрине, арғы тегі қазақтың Мұғалжар, Қаба типті жылқыларынан тарайды. Қаба деп отырғанымыз, Марқакөлде өсірілген бойшаң, кеудесі кең, ірі жылқылар еді. Қаба типін шығару үшін ертеректе Игорь Нечаев пен Жұмағұл Айтбай селекциялау жұмыстарын жолға қойып, ғылыми тұрғыда табанды еңбек етті. Марқакөлдің биелеріне ауыр жүк тартатын айғырларды әкеліп салып, жергілікті жерге бейімделген етті бағыттағы Қаба типін шығарған. Бұл 1990 жылдардың басы еді.

Керек дерек:

«Бесқарағай» жылқысы ірі келеді. Жасына байланысты кеуде орамы 190-210 см. Жіліншік орамы 20 см-ден жоғары. Табаны жалпақ, мықты. Денесінің қиғаш ұзындығы 165-180 см.

Жабы типті жылқының бойы аласа, мес қарын, жақ бұлшық еттері жақсы жетілген, мысық құлақ. Табиғатқа төзімді, етін бермейді. Адай жылқысы сидаңдау, жұқа келеді. Жібек жалды.

Марқакөл жылқыларына селекциялық жұмыс жалғаса берсе, Қаба тұқымына айналып, патенттелер еді. Себебі сол тұста бір схемамен Ресейдің Алтай аймағында да сұрыптау жұмыстары басталып, бүгінде «НовоАлтай» тұқымы алынды. Қазір Қаба типті жалқыларды Марқа өңірінде өсіріп отырғандар бар-ау деймін. Олар тұяқты, сіңірлі болғандықтан, тау-тасқа төзімді келеді. Сол сияқты Маңғыстауда Адай жылқысы шөлейтті жерге бейім, – дейді жылқытанушы Қайрат Исхан.

Қабаны қозғап отырған себебіміз, Бесқарағай тұқымының арғы тегі Мұғалжар, Қаба жылқылары. Жылқыны азықтандыруын, баптауын, жалпы асырау технологиясын ғылыммен ұштастырып, алғаш рет Байдолла Садықов алпысыншы жылдардың соңында сол кездегі Семей облысы, Бесқарағай ауданында және Шығыс Қазақстанда ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізді. Жылқы шаруашылығы бойынша докторлық диссертация жазды. Ізбасар шәкірттерінің айтуынша, саналы ғұмырын қазақ жылқысын зерттеуге арнаған екен. Айтқандай, осы күнге дейін өзектілігін жоғалтпаған жылқы еті туралы монографиялық кітабы да бар. Қызметі де төрт түлікпен тікелей байланысты еді. Нақтыласақ, Семей зоотехникалық мал дәрігерлік институтының ректоры болды. Жылқы шаруашылығы кафедрасының меңгерушісі қызметін де атқарған. Жауапты қызметтерде жүріп, 1970 жылдары Бесқарағай ауданындағы «50 лет СССР» кеңшарының жылқыларына селекция жасау, жұптау жұмыстарын жүргізуді қолға алды. 1980 жылдары Ақтөбе облысындағы Мұғалжар асыл тұқымды жылқы зауытынан жабы типті айғырларды әкеліп қосқан. Асылдандыру жұмыстарының бастамасы осы еді. Өкініштісі, бұл шаруаның басында жүрген шәкірттері де, өзі де өмірден өтіп кетеді. «Игі істің қасына, жақсы келер қасына» деуші ме еді, асылдандыруды алматылық ғалым Жұмағұл Айтбай жалғастырады. Бұл уақытта «50 лет СССР» кеңшары Сосновка ауылы болып өзгерген. Сөйтіп, Сосновканың кәсіпкері Халиолла Мукинов жылқы шаруашылығын жекешелендіріп алған. Ең бастысы, талан-таражға түскен жоқ.

Селекционер Ж.Айтбай Мұғалжар тұқымынан туып, жетілген биелерге Марқакөлдің қаба типті айғырларын салады. Яғни бұл кезеңде қан араластыру үдерісі жүрді. Жұмыс жүйесіне үңілсек, жергілікті жылқыны жабымен ірілендірді, Қаба типін қосып, бойларын биіктетті. Ал 1990 жылдары Айтбай Елубайұлы сіңіре будандастырды. Ол дегеніміз, айғырды өзінен тараған ұрпақтарына қосып, Бесқарағай зауыттық жылқы типі негізін қалай бастады. Таза тұқым өсіру үшін 1990 жылдан бері сырттан әкелінген айғыр қоспады. Нәтижесінде, айғырлардың шойынқара, байтөрі деген аталық іздері қалыптасты. Бір-біріне инбридинг болып кетпеуі үшін шежіресі тарқатылды.

2007-2008 жылдары Жұмағұл Айтбай денсаулығына байланысты асылдандыруға қатысты жұмыстарды ауылшаруашылық ғылымдарының докторы Әмин Әкімбековке өткізеді. Бізге «Бесқарағай» тұқымын алу жолындағы жұмыстардың барысын жіліктеп айтып беріп отырған профессор Қайрат Исхан да асылдандыруға осы тұста араласқан.

Бесқарағай жылқыларының қасиеттерін анықтап, 2019 жылы Ауыл шаруашылығы және Әділет министрліктеріне хат жолдадық. Комиссия құрып, апробация өткізіп беруін сұрадық. 2019 жылдан 2022 жылға дейін өтініш қарастырылды. 2022 жылы комиссия келіп, «Мукинов» асыл тұқымды жылқы зауытында апробация жасады. Ғалымдар дене өлшемдерін алып, салмақтарын таразылады. Әр жылқының карточкасы арқылы салыстырды. Аталық ізді анықтау үшін жалын алып, оны Орал қаласындағы Жәңгір хан атындағы агротехника университетінің зертханасына жолдады. Олар зерттеп, генетикалық сертификатын жіберді. Бұдан соң комиссия шешімімен хаттама толтырып, асылдандыру бөлімінің құптауымен Әділет министрлігіне жіберілді. Еңбегіміздің ақталғаны сол болды, көп ұзамай селекциялық жетістік туралы патент берілді. «Бесқарағай» зауыттық жылқысы екі аталық ізбен шойынқара және байторы типі қалыптасты, – дейді Қайрат Исхан.

Ғалымдардың айтуынша, бір аталық із шығару үшін 10-15 жыл кетеді екен. Әкесінің түсін, нәсілдік қасиетін беріп тұр ма, үйір қайыруға бейім бе, бәрі анықталды. Тектілігін зерттедік. Сол аталық із жергілікті жерге бейімделіп шықса, типі анықталады. Типті анықтау үшін 10-15 жыл кетеді. Сонымен, жылқы түрін шығару үшін орта есеппен 40-50 жыл уақыт жұмсалады. Кешегі ғалымдар бастап, бүгінгі жастар нәтижеге қол жеткізді. Селекциялық топ құрылып дәлелдедік. Малды көрді, көздері жетті. Әр жылқының жеке құжаты, үйірдегі құжаты болады. Таңбаланады. Жергілікті әмбебап жылқы тұқымының республикалық палатасына тіркелген. Жылда кешенді бақылаудан өтіп отырады. 2,5-1,5 жастағы жылқылар фенотипімен, генотипімен бағаланып, өз стандартына келмесе, есептен шығарылып, етке кетеді. Селекция деген осы екен. Зоотехния ғылымында «жақсы генотип жақсы фенотиптен алынады» деген тәмсіл бар екен. Былайша айтсақ, ген – тегі, фен – сыртқы келбеті. Селекционерлер алдымен сыртқы келбетіне қарап сұрыптайды. Егер нәсілдігі ұрпақтан-ұрпаққа берілсе, жұмысты жалғастырады.

Сөйтіп, 60-70 жыл дегенде «Бесқарағай» жылқы түрі патенттелді. Бұл жылқының ең негізгі ерекшелігі – ірі. Айғырларының салмағы 650 кг дейін барады екен. Жергілікті жылқыдан өнімділігі 25 пайызға жоғары. Ірілігімен қоса, тез жетіледі. Орманды, далалы алқапқа бейімделген. Бесқарағай жері жұмсақ болғандықтан, тұяқтары жалпақ, қазтабан. Шашасы қалың. Себебі бұл өңірде қыс ортасы жаңбыр жауып, мұз қатса, тебіндеуде шашасы буындарын қорғайды екен. Аталық із демекші, Шойынқара жылқысының түсі қара болса, Байторы аты айтып тұрғандай, торы болып келеді. Яғни «Бесқарағай» зауыттық типі; торы, қара, жирен, күрең. Ерекше күтімді қажет етпейді, қысы-жазы жайылымда. Негізгі бағыты ет пен сүт. Иә, нарық билеген заманда салмақты жылқы керек. Жылқышылар айтқандай, қазының түсімі жақсы, еті мол. Еркін жайылымда болғандықтан, еті дәмді.

Сүтті бағыт деп отырғанымыз, Бесқарағай биелерінің желіні тостаған тәрізді, үрпі кең болады екен. Арғы жағында Қаба типті айғырлардың гені бар. Ол ірілік пен сүтті беріп тұр. Ірі болғанымен мінезді емес, жуас көрінеді. Қос дегеніміз – он үйір. 1500 жылқы бір-біріне жақын жатады. Үйір қайырғанда, бірақ топтасып, қос болады екен.

Бұған дейін қазақ жылқысының Жабы, Көшім, Мұғалжар және Қостанай секілді 4 тұқымы бар еді. Ал «Бесқарағай» жылқысы қазақ жылқысы тұқымына қосылған типі болып бекітілді. Айта кетейік, патент авторлары Қазақ ұлттық аграрлық университетінің ғалымдары ғана емес, Семейдің Шәкәрім университетінің ғалымдары да бар. Шаруашылық басшысы Халиолла Мукинов пен жылқышылар да авторлар қатарынан көрінді. Ал селекционерлерге, ғалымдарға жатар орнын, тамағын беріп, жылқы түрін алып шығуға көмектескен Х.Мукинов. Ортақ мақсат, ортақ мүдде үшін жұдырықтай жұмылған жылдар бойғы бұл еңбек – қазақ жылқысына тигізген селекциялық үлкен жетістік.

Мерей Қайнарұлы, «Егемен Қазақстан»
Абай облысы,
Бесқарағай ауданы