Қ.Ахметжан: «Қару-жарақ жасауды үйретіңіз» деп келетін жастар болса, тегін үйретуге дайынмын

— Қазақтың дәстүрлі қару-жарағы туралы жазатын кейбір зерттеуші, журналистеріміз осы саланың терминологиясында қателіктер жіберетін секілді?

— Иә, қару-жарақ атауларының текстологиясы тым жұтаң. Нақты білетін, осы саланың шынайы білгірлері жоқ. Сондықтан да мұндай қателікке көбірек ұрынамыз.

Қазіргі кезде «жығаны» да дұрыс танымай жүрміз. Жыға дулығаның шекесіне қойылатын белгі. Жыға арқылы хандардың, батырлардың дәрежелері анықталатын болған бұрын. «Жыға танымады», «бастан жығаң қисайғанда» деген сөздер содан қалған. Ал бүгінгі кейбір тарихшыларымыз, этнографтарымыз жығаны дуылғаның мойынды қорғап тұратын артқы жабынтағы деп атап жүр. Шын мәнінде оны «желкелік» деп атайды. Интернеттегі біраз сайттарда жарық көрген қазақтың дәстүрлі қару-жарағына қатысты атауларда олқылық толып жүр.

— Себебі не?

— Біздегі қару-жарақты зерттеушілер түбіне жетіп зерттемейді. Талдау жасамайды. Өзі тексермейді. Кейбіреулерінің тіпті, ауыз әдебиетінен хабары аз деуге болады. Бірінен бірі көшіріп баса береді. Сілтеме жасаса жасады, жасамаса ол да жоқ. Соның салдарынан бірінде кеткен қателік барлығында кездеседі. Бұл осы салада оқырманның да, зерттеушінің де, жазушының да білімінің кемшіндігін көрсетеді.

Бірінен бірі көшіріп алғандықтан барлығында бірдей қателіктер. Мысалы бір мақалада сауыт түрлерін тарқата айтып келіп «көзе сауыт» деген түрін айтады. Ал сен көзенің не екенін білесің бе?

— Мұқағали ақынның «Көзіміз жасқа, көземіз майға кенеліп» дейтінін оқығанмын.

— Иә, бұл дәл сол көзе. Ал көзе қыштан күйдіріп жасаған кәдімгі кесе деген сөз. Сонда қараңыз, бұл сауытты «кесе сауыт» деу керек пе, әлде «қыш сауыт» деп түсіну керек пе? Мұндай қате кеткен атаулар, мағынасына үңілмей талдаған мәселелер көп. Мен біреуін ғана айттым. Қазіргі көптеген зерттеушілеріміз қазақтың тілін де, қару-жарағының атауын да білмейді. Ал екеуін де білмей тұрып, қару-жарақ туралы зерттеу жасағысы келеді. «Көзе сауыт» ұғымы тәуелсіздік алғаш ала бастаған кезде құрастырылған энциклопедиялардың бірінде кездеседі. Сонда кеткен қателік қазір бүкіл қару-жарақ туралы еңбектердің барлығында жүр.

Сен тарихшысың ба, журналистсің бе? Егер журналист болсаң әуелі тілді білуің керек. Ал тарихшы болсаң тым құрығанда тарихтан, халықтың өткенінен хабардар болуың керек. Ал екеуі де болмасаң халыққа пайдаң тимесе де зияның тимесін. Дүбәрә, шала сауатты дүниені жариялаудың түкке керегі жоқ. Бір энциклопедиялық жинақта кеткен қате бүкіл қару-жарақ туралы мақалада қате күйінде көшіп жүр. Өкінішке орай мұндай жағдай барлық салада бар. Бұл негізі біздің ақпарат саласындағы салалық журналистиканың немесе салалық зерттеушілеріміздің дамымағандығынан. Мысалы «көкірекше» дегенді «қалың кездеме» деп түсіндіретіндер бар. Бұл да қате ұғым. Қару-жараққа қатысты терминологияның толық еместігінен түрлі тілдік қолданыста жоқ сөздер пайда бола бастады. Тіпті бір мақаладан «ақ кебе» деген сауыт түрін де оқып қалғаным бар. Шын мәнінде ол – ақ көбе болуы керек.

— Қателік жіберудің басты себебі неде?

— Біздің көптеген тарихи болсын, көркем шығарма болсын төте қазақша, арабша, өзге тілдерде көбірек жазылған ғой. Соны аударғанда, транскрипциясын жасаған кезде қате оқиды. Болмаса қате аударма жасайды. Сондықтан қазіргі заман әдебитетінен не қазіргі кездегі жазушы, зерттеушілерден емес, ауыз әдебиетінің өзінен іздеген дұрыс.

Сонымен қатар бір еске ұстайтын мәселе, қару-жарақтың санын көбейтеміз деп қаруды да, қару еместі де құрал-сайманның қатарына қоса берудің қажеті жоқ. Мысалы, көп жерлерде «келтекті» қарудың қатарына жатқызып қояды. Келтек — қару емес. Өзің елестетіп көрші, басына дулыға, үстіне сауыт киіп, астына арғымақ мінген ата-бабаларымыз қолына келтек ұстап соғысты деген ақылға сия ма? Ал қару-жараққа анықтама, түсіндіру жасаған кезде де сөз төркініне мән беру керек. Ол не мағына беретін сөз? Қандай міндет атқарып тұр? Осының барлығы да ескерілуі керек. Әсіресе ғылыми мақала жазатын зерттеушілер осыған қатты көңіл бөлгені абзал.

— Қару-жарақты істеу барысында да біраз кемшіліктер кететін секілді?…

— Оның рас. Жақсы, мықты-мықты ұсталар бар елімізді. Бірақ олар ғалым емес қой. Ауылдағы пышақ соғатын, арба жасайтын, таға соғатын, тіпті осы өзіміз айтып отырған қару-жарақ жасайтын ұстаны ұста дейді, ғалым деп айтпайды. Сол секілді әрбір ұста да өзі жасап отырған дүниесін толық тануы, толық зерттеп, зерделегені дұрыс. Ұста өз ісінің шебері болса, олардың жасап шыққан дүниесін ғалымдар зерттеп, анықтамасын беріп, ғылыми айналымға еңгізеді. Көптеген ізденушілер, қару-жарақ жасаушылар менің кітабымнан («Жараған темір кигендер» – ред.) алады. Әрине, алғандары жақсы, бірақ сондағы сөзге мән беріп, түсініп пайдаланса бір жөн ғой. Ал оны ескертіп, мынау былай қолданылады, былай пайдаланылады дегенді түсіндірсең, өздерінен басқа білгіш жоқ секілді, түсінгісі келмейді. Мысалы «шарайна» деген сөзді алайық. «шар» нені білдіреді, «айна» нені білдіреді? Шар — парсышадан келген сөз. «Шардақ», «шаршы», «шарбақ» сөздеріндегі «шар»-мен бірдей, «төрт» деген ұғымды береді. «Шарболат» пен «шарайна» синоним сөздер. Бұндай мысалдарды келтіре беруге болады. Тек қазіргі ең басты өкінішіміз тілді білуден қалдық. Көне атауларды, көнерген сөздерді білмейміз. Соның салдарынан қателікке ұрынып отырмыз. Бұндай жағдайда тілдік қорымызға қате күйінде сақталған терминдерден, сөздерден арылуымыз керек.

— Біз қару-жарақ деп бірге айта береміз. Дегенмен Қару бөлек, жарақ бөлек құрал емес пе?

— Қару – қолдың қары, «қанына тартпағанның қары сынсын» дегендегі қолдың қары, білек. Ол тек қана шабуыл құралдары. Қолға ұстап, шабуыл жасайтын, ұрып, сілтеп, сермеп, атып қолданатын құралдар. Найза, шоқпар, садақ т.б. қатарлы. Ал, жарақ – қорғаныс құралдары.

— «Сақетер» деген не?

— Не екенін тап басып айту қиын. Шоқпар болуы да мүмкін, өз басым шоқпар ғой деп ойлаймын.

Мысалы Доспанбет жыраудың жырында:

«Сақ етер тиді саныма,

Сақсырым толды қаныма» – деп келетін жолдар бар.

Осындағы сақсыр – шалбардың бір түрі. Түріктер — шакшыр дейді, гусарлар — чакчир деп атайды. Соның барлығы біздің ата-бабаларымыз айтып кеткен «сақсыр» сөзінің тілдік ерекшеліктерге орай өзгеріске ұшыраған түрлері. Ол сөз бізде сақталмаған, бірақ түріктерде әлі күнге қолданыста бар. Сақсырдың шалбардан айырмашылығы денені қысып ұстап тұрады. Жаугершілік уақытта ат үстінде қозғалысқа ыңғайлы. Еуропаның, Ресейдің гусарлары әлі күнге сол сақсырды киеді. Тырситып денені ұстап тұрады.

Ал осы «сақсырды» қонышы ұзын, ат үстіндегі адамның қара санына жетіп тұратын киіз байпақ деп анықтама беріп жүргендер сөз төркінін, сөздің мәнін ешқашан зерттеп көрмегендер.

— Ал сайгез оқ деген оқ түрі бар ғой, ол нені білдіреді. Мысалы монгол тілінде «сая», «сай» деген «миллион» дегенді білдіреді. Оған қатысы бар ма?

— Жоқ. Қазақ тілінде «сайкүлік», «бес қаруы сайлы», «сай ма сай» деген тіркестер бар. Ат болса, ең жүйрігі, барлық дүниесі түгел, сақадай сай деген секілді кездің садақ оғының ең жақсысы деген мағынада қолданылатын сөз. Мысалы садақ оқтарын кезбен (кездеме) өлшейді ғой. Жарты кез – саусақтың басынан қолтыққа дейін, бүтін кез – саусақтың басынан келесі иықтың тұсына дейін, ал сай кез – саусақтың басынан келесі қолдың шынтағына дейінгі аралық. Бұл қазақтың дәстүрлі өлшемдері. Демек оқты тану үшін оның атауын ғана біліп қою аз, сонымен қатар қазақтың ежелгі дүниетанымын да білу керек.

— Ежелгі қару-жарақ атауларын, жауынгерлік терминдерді қазіргі қорғаныс саласында қолдануға бола ма?

— Болады. Неге болмасын. Онсызда шетелдік терминдерді қалыптастырып жатырмыз ғой. Дегенмен мынадай ұстаным болуы керек. Бізде ешқашан болмаған, қазақ халқы бұрынды-соңды қолданбаған, шетелден әкелінген дүние болса, сол шетелдік атауын сақтау керек. Оны қазақшалаудың қажеті жоқ. Қазақша балама тапқан күннің өзінде мән-мағынасынан айырылып қалуымыз мүмкін. Мысалы автомобильді қазақшаға аударамын деп тыраштанудың жөні жоқ. Себебі ол байырғы қазақтарда қолданыста болмаған дүние. Ал, керісінше, қазақтың қолданысында болған атауларға сәйкес келетіндері болса қолдану керек. Мысалы найза, сүңгі, қылыш деген секілді біздің ата-бабаларымыз қолданған сөздерді пайдалану артықтық етпейді.

— Ал әскери атақтарды қазақша аударып қолдануға бола ма? Себебі біздің тарихымызда да әскери атақ-дәрежелер болды ғой.

— Әрине, бұл құптарлық жайт. Мысалы қолбасшы, сардар, сарбаз деген сөздерді бізде де қолданып жатыр. Сарбаз – әскерлер, жауынгерлер, қолбасшы – әскербасы, қолбасшы екені түсінікті. Оларды қолданысқа еңгізген дұрыс. Ал мысалы «жасауылды» қазіргі әскери дәреженің қайсысы деп қолдану керек? Майор, офицер, лейтенант деген секілді әскери атақтарды қазақшалай алмаймыз. Керегі де жоқ деп ойлаймын қазақшалаудың. Тарихи әскери атақтар оның қызметіне тікелей байлданысты болған. Ал қазіргі кездегі атақ-дәрежелер қызметіне байланысты емес. Жай ғана жоғарылау дәрежесін ғана білдіреді.

— Серікбол Қондыбай қолдануға болады деп, барлық әскери терминдерді аударып берді ғой?…

— Серікболдың еңбектерімен келісуге болады. Бірақ біздің ұлттық болмысымызға келер болсақ олай аударудың түкке керегі жоқ.

— Сонда бұған дейін ата-бабаларымызға қызмет етіп келген әскери атақ-дәрежелерімізді қолданысқа еңгізіп, дәріптей алмаймыз ба?

— Неге дәріптей алмаймыз? Дәріптеуге болады. Менің айтайын дегенім, қолданысқа сай келетіндерін ғана терминологияға енгізу керек те, қолданысқа қолайсыздарын күшпен тықпалаудың керегі жоқ. Жаңа жоғарыда айттым ғой, қазіргі атақ жай ғана дәрежесі, ал бұрынғы кездегі атақ – қызметіне қарай берілетін еді. Мысалы «капитан» шенін алып көрейік. Капитан – теңізшілерде де бар, жаяу әскерде де бар, қарулы күштер қатарында да капитан бар. Ал капитанды «онбасы» деп атай алмаймыз. Себебі қарулы күштерде баталеон командирі ғана болады. Ал қазақ жауынгерлік тарихына бұл сәйкеспейді. Сондықтан бұл бір саладағы екі түрлі қызмет, екі түрлі атақ-дәрежені бір-бірімен шатастырып, бір-бірімен араластырудың керегі жоқ. Ал оларды қолданысқа еңгізбес бұрын әуелі оларды жеке-жеке түсіндіріп жазу керек. Ол атаудың мағынасы қандай, ол не қызмет атқарады, қандай жерде қолданады дегеннің барлығын ашып жазу керек. Тым болмаса соның барлығын толық түсіндірген терминологиялық сөздік, не мақалалар болғанда ғана қай сөзді қайда қолдану керектігін білетін боламыз. Сонымен қатар оны киноларда, театрлық қойылымдарда орнымен қолдана білу керек. Теларналық бағдарламаларда қолдансын, содан артық насихат жоқ біз үшін. Осының барлығын бір ізге түсіріп, реттеп алмай, жасанды дүние жасау бізге абырой әкелмейді.

— Қазіргі кезде қазақтың ежелгі қару-жарақтарының насихатталуы, дәріптелуі жалпы кем түсіп келеді. Себебі неде деп ойлайсыз?

— Рас бұл осы уақытқа дейін насихатталмай келген сала. Себебі бұл саланы толықтай білетін адам аз. Екінің бірі біле бермейді. Ең әуелі бұны насихаттау үшін, жарнамалау үшін өзің толық білуің керек қой. Сол секілді тілді, осы салаға қатысты терминологияны толық білу керек. Мысалы жоғарыда айтқанмыздай біреу келіп, «көзе сауыт» деп отырса, бұндай жарымжан жарнама жасағаннан, жасамаған артық емеспе.

Біз өз мәдениетімізді әбден бұрмаладық. Мысалы қарапайым ғана сәукеледен сәукеле қалтырмадық. Басындағы үшбұрыш қалпағынан басқаның барлығы жоқ қазір. Ал сәукеледегі әрбір детальдің, әрбір бөлшектің өзіндік мәні бар, өзіндік атауы бар, маңызы бар, орны бар еді. Енді-енді ғана қолға алынып келе жатса да, сау тамтығы қалған мәдени мұра жоқ десек болады. Оның барлығын түгендеу үшін әуелі олардың тарихын, мән-маңызын білуіміз керек. Екіншіден өз ұлтыңның мұрасына, өз ұлтыңның құндылықтарына, өз ұлтыңның мәдениетіне деген сүйіспеншілігің болуы керек. Санаңда «мен ХХІ ғасырда өмір сүремін, мен сол бір тозығы жеткен ескіліктен биікпін» деген ой болмауы керек.

— Бұған дейін біздің қару-жарақтар туралы толық, нақты жазылған деректер кімнің еңбектерінде кездеседі?

— Мақтанғаным болмай-ақ қойсын, маған дейін бұны толықтай зерттеген, немесе толықтай қазақтың қару-жарақтары туралы жазылған еңбек кезіктірген емеспін. Осы саламен айналысуыма тікелей себеп болғаны да осы.

— Сіз сонда осынша дүниенің негізін қайдан алдыңыз?

— Халықтың өз ауыз әдебиетінен. Соны зерттедім. Жазушыларға сүйенген жоқпын. Тек қана ауыз әдебиетіне жүгіндім. Мен зерттемеген, мен оқып, керегіме жаратпаған батырлар жыры, эпостар жоқ деуіме болады. Ежелгі сөздіктер, түркі халықтарының ауыз әдебиеті, тарихи жырларын оқыдым. Жай ғана оқып шыққам жоқ, әрбір сөзіне зер салдым.

Сонымен қатар, бейнелеу өнерінің тарихи ескерткіштері мен үшін үлкен көмек болды. Көшпелілердің өздері салған, басқа елдердің көшпелілер туралы салған бейнелеу өнерлерінде жәдігерлер көп. Бұл екеуі де мен үшін құнды дүниелер болды. Дегенмен бейнелеу өнеріндегі көзіңмен көрген мәлметтер, жазба деректердегі бізге жеткен ақпаратқа қарағанда сенімді. Себебі тасқа қашалған қылыш пен найзаның бейнесін ешкім өзгертіп тастай алмайды. Ал қағаз бетіндегі дүниені әркім әр түрлі оқуы мүмкін. 30-35 жыл өмірімді осы салаға арнадым. Сол жылдарда мен барлығын да сүзгіден өткіздім десем болады.

— Қару-жарақтың атауын анықтау, олардың қандай мақсатта пайдаланылатынын анықтау бір басқа да, оны жасау бір басқа ғой. Сіз өзіңіз жасайсыз ба?

— Мен қару-жарақ жасамаймын. Бірақ қалай жасалатынын, қай жерде қандай бөлшегі орналасатынын зерттеп, анықтап беремін. Қару-жарақтың қалай жасалатынын зерттеп жүрген кезімде мынадай бір дерекке тап болдым. Орыстың бір ғалымы қазақ қылышының жасалу жолы туралы жазған екен. Бұл енді бертінгі, 19-шы ғасырдың басындағы дерек бойынша. Сол кезде қылыштың қырын бір бөлек темірден соғып, жүзіне ағылшын инелерін салады екен. Ағылшын инелері ол кезде өте қымбат, өте асыл болат темірден жасалатын болған. Инені қылыштың жүзін жапсарлап ашып тұрып ортасына салады да, содан қыздырып жалпайтып, таптаған. Сол кезде қылыш ұстара секілді өткір болған. Қазіргі кезде олай істей алатын ұсталар жоқ, бірақ технологиясы бізге жеткен.

Сонымен қатар, батырлар жырында кездеседі. Мысалы: «Жүзі болат шегеден» деп келетін жолдар бар. Ал осы болат темір өте қатты. Сонысына жарай ол морт сынады. Сондықтан қылыштың қырын жұмсақ құрыштан жасаған. Яғни, қылыш сапасы екі түрлі болаттан соғылады. Міне, осындай технологияларын мен толық зерттеп шықтым. Және оларды түгелдей кітаптарыма енгіздім.

— Ал осыны жасайтын ұсталар немесе үйренгісі келетін жастар бар ма?

— Жоқ. Өкінішке орай, ұсталықта да бағанағы айтқан зерттеушілеріміз секілді жеңіл-желпі кетушілік бар. Ал мына тұрған Ресейде осындай қару-жарақ жасайтын ұсталар бар. Бұрынғы технологияларды қалпына келтіріп, тура сол бағзы деректерде қалай жазылды, сол бойынша жасап шығатын жастар көп.

— Мысалы сізге қазіргі жастарымыздың бірі келіп, «мына кітабыңызды оқыдым, ішінде қару-жарақ жасаудың барлық түрін жазыпсыз. Осыны енді маған үйретіңіз» деп келсе, үйретер ме едіңіз?

— Үйретер едім. Тек бір шартпен ғана. Өзің білесің, шығыста шәкірттік деген салт бар. Атақты адамға шәкірт болған адам сол ұстазының құлы секілді болады. Ал ондай шәкіртіне ұстазы барлығын үйретеді. Бірақ, өзі үйреніп алып, мен мынаны өзім жасап шықтым дейтіндердің маған керегі жоқ. Мысалы «Көшпенділер» фильмін түсіретін кезде мені сол фильмнің қоюшы-суретшісі ретінде Алматыға шақыртты. Мен сол жерде «шеберлер ауылының» жігіттеріне 10 сауыт жасаттым. Өкінішке орай «Қазақфильм» мен жасаған сауыттарды сатып ала алмады. Қаржы жоқтықтан. Ал сауыттар сол жасаған жігіттердің қолында қалды. Мен оларға сауыттардың менің сызбам бойынша жасалғанын, сондықтан авторлық құқықты сақтау керектігін ескерттім. Алайда олар бірін де істемеді. Яғни, авторлық құқықты сақтамады. Ал шын мәнінде маған шәкірт болып келемін дейтін адам болса, мен оған тегін-ақ үйретуге дайынмын. Тек шартым жаңағы, ол мені шынымен ұстаз ретінде тануы керек. Мойындауы керек.

— Сіздің зерттеуіңіз бойынша, сіздің түгендеуіңіз бойынша осы қару-жарақтарымызды қайта қалпына келтіріп, жасауға болмай ма?

— Болады. Бірақ ол үшін ниет керек. Мен өзім де жасағым келеді. Себебі мен қанша зерттеп, қанша түсіндіріп жазғаныммен жасаған адам көңілдегідей жасай алмайды. Әйтеуір қазақылыққа жақын болса болды деген оймен түрлі дүниені үсті-үстіне жапсыра береді. Қазақтың дәстүрлі қаруына ешқандай қатысы жоқ бейнеде жасап шығады. Ақша тапсам болды деген ғана ниет тұратын секілді.

— Жаңа бір сөзіңізде қару-жарақ жасауға жастар қызықпайды дедіңіз…

— Иә, қызығушылық жоқ. Білмейді. Білмеген нәрсесіне қызығушылығы болмайды ғой. Қарапайым ғана, менің кітаптарым шықты. Соны оқығандар тым аз. Оқымайды да тіпті. Керісінше «Алматы кітап» баспасы өз сайттарына қойған екен, сол арқылы орыстың түрлі форумдарында менің еңбектерім талқыланып жатыр. Солар қолданып, солар ізденіп, қызығушылық танытып отыр.

— Қазақ руханияты, қазақ мәдениеті шексіз ғой. Ал сіз соның бір шетін ғана қолға алдым деп отырсыз. Дәл осы сала бойынша зерделенбей қалып бара жатқаны бар ма?

— Әлі көп. Мен өз кітаптарыма оты қаруларды кіргізген жоқпын. Себебі ол соғыс өнерінің жаңа бір кезеңі. Отты қаруды меңгеру қазақтың бес қаруы дәуірлеген кезден қабыса алмайды. Сондықтан оларды бұған дейін шыққан кітаптарыма енгізген жоқпын. Ол кітабымда бұған дейін айтылмаған талай дүние айтылады. Ондай еңбек әлі шыққан жоқ. Мен соны дайындау үстіндемін. Онда да ауыз әдебиеті, онда да бейнелеу өнері, онда да жазба деректер арқылы біраз дүниенің басы біріктірілді.

Сонымен қатар қазақтың батыршылдық деген өнері жайлы да кеңінен толғап зерттеу еңбегін жазғым келген. Қазақтың батыршылдық дәстүрін әлі күнге ешкім дұрыс түсінбей келеді. Батыр деген кәдімгі соғыста ерлік көрсеткен адам деп түсінетіндер көп. Ал шын мәнісінде ол олай емес. Ол көшпелі өркениетте қоғамның кәсіби әскерилері. Олар тек қана әскери іспен айналысқан. Басқамен шаруасы болмаған. Олар қой бақпаған, жер жыртып, егін екпеген. Олар соғыс техникасын жетік меңгерген, қаруды қолдануды меңгерген, жарақпен қорғана білуде шебер. Бес қаруы өзіне түгелдей сай, оларды да жоғары дәрежеде қолдана біледі. Бір сөзбен, қазіргі спецназдар, командостар. Олар өмір бойы сонымен ғана айналысып, соның шегіне жеткендер. Біреуі жүзге, жүзі мыңға татыған. Оларды көшпенділер «Батыр» деп атаған. Монголдар «баатар», «бахадур», еуропада «рыцарь», орыстар «богатырь», жапондар «самурай» дейді. Олар басқа ештеңе істемейді, тек соғысады. Халықтың, елдің ішкі тәртібін сақтайды. Жастайынан соған дайындалады.

Олардың өлім туралы түсінігі де өзгеше. Олар үшін ұрыс үстінде ажал құшу – даңқ! Мысалы Олжабай батыр ауыр науқастан қаза боларының алдында өз бармағын өзі шайнап тастаған «мен батыр секілді жаумен шайқаста өлмедім» деген өкініштен.

Міне, олар тек осындай өмір үшін жаратылғандар. Солардан хан сайланатын болған. Абылайдың да, Әмір-Темірдің де, Шыңғыс ханның да тегі батырлар болған. Сондықтан да батырлар хандардың қасынан табылып отырған. Батырларды өзіндік ерекшелікке ие, әлеуметтік жік деп қарауымыз керек.

Қарап отырсаң қазіргі кездің өзінде қарапайым қой бағып жүрген адамды апарсаң соғыспақ түгілі, мылтықты қалай пайдалануды білмейді. Ол кезде де сондай болған. Қарапайым адамдар соғыс тактикасын білмейді. сондықтан батырларды жастайынан батырлыққа дайындаған. Ал осындай дайындықтан өтіп, соғыс техникасын меңгерген, тек қана соғысумен, ел тыныштығымен айналысқан жандардың өмір жолын «батыршылдық» деп атайды. «Дулығамның төбесі туған айдай болмаса, батыршылдық сүрменді» дейді. Яғни, бүкіл дүнием сай болмаса батырлық жасамаймын деген сөз.

— Сөз соңында не дер едіңіз?

— Біздің тарих өте бай. Ата-бабаларымыз бізге барлығын қалдырды. Соны дұрыс пайдалана білейік. Соны бұрмаламай, жұлмаламай, кетігін бүтіндеп, кемтігін толтырып жеткізетін болайық келешекке. Қазақ мәдениетін көрген өзгелер мүсіркеп емес, қызғанышпен қарайтын болсын.

— Әңгімеңізге рахмет!

Ержан Жаубай, 2016 жыл