Аспан тұлпары туралы аңыз

Терісаққан ауылына алғаш рет бірнеше жыл бұрын, досым әрі әріптесім, «Ұлытау» ұлттық тарихи-мәдени және табиғи қорық-мұражайының директоры Бақтияр Қожахметовтің шақыруымен бардым. Терісаққан – оның ата-бабасынан бері келе жатқан туған жері. Бұл ауыл Қарағанды мен Қостанай облыстарының шекарасында, Ұлытау мен Торғайдың түйіскен жерінде орналасқан.

1 мамыр – бұл ауыл тұрғындары үшін ерекше күн. Олар ежелден мал шаруашылығымен айналысып, көшпенділердің дала дәстүрлерін жақсы сақтаған. Бұл – көктемгі малшылар мерекесі, алғашқы қымыз сауылатын, құлындар ноқтаға үйретілетін, айғырлар үйірге қосылатын, құт-берекені білдіретін күн. Бұл күні ауылдағы әр үй жылқыларын дала жайылымдарынан айдап әкеліп, үйлерінің маңына жинайды.

Мені сол күнгі ауыл адамдары таңғалдырды. Олар ұлттық киімдерін киіп, ауыл шетінде дастарқан жайып, қонақтарды кең пейілмен қарсы алды. Балалар асық ойнап, қуаныш пен мерекелік көңіл-күй биледі. Бұл нағыз «жылқы тойы» сияқты еді. Ал шын мәнінде, бұл ежелгі дәстүрлі көктемгі «қымызмұрындық» рәсімінің жаңғырығы болатын.

Терісаққанда 1 мамыр күні көне дәстүрдің лебі сезіледі. Заманауи технологиялардың қарқынды дамыған XXI ғасырында бұл салттың қуаты әлі де сақталып тұр. Өйткені көшпенділер рухы мен дала өмірінің құндылығы – жылқымен бірге жасайды.

Ұлытау өңірінде қола дәуіріне жататын Теректі жартас суреттері бар. Олардың ішінде айғырлар мен құлындаған биелердің бейнелері жиі кездеседі. Бұл жерге қазақтар әлі күнге дейін тәу етіп, қасиетті орын санайды.

Сол жерлерді аралағаннан кейін мен көк тұлпары туралы аңызды жазу керегін түсіндім. Бұл аңыз Терісаққандағы «бие байлау» дәстүрінен алған әсерім мен Теректі жартас суреттеріндегі мифологиялық бейнелердің тоғысынан туындады. Ол – тарихи оқиғаның символдық бейнесі, болған да болуы мүмкін, болмаған да болуы мүмкін. Бұл туралы тек жылқының жалына қонған жел ғана біледі.

Аңыз қалай туып еді?

Боз құлынға сыншы (жылқы танушы) бірден назар аударады. Оның басын ұстау мәнеріне, жер басу қалыбына және сәуір айында туғанына қарап, бұл құлынның болашақта жүйрік әрі текті айғыр болатынын түсінеді.

Құлынның енесі – күн сәулесі түскенде алтындай құбылатын жирен бие еді. Боз құлын оның жанында қардай аппақ, бұлттай кіршіксіз көрінді. «Күннен туғандай, бізге аспанның өзі сыйға берген болар. Бұл керемет сәйгүлік болмақ!» – деп ойлады сыншы. Ол құлынға «Ақбоз» деп ат қойды.

Уақыт өте келе Ақбоз шымыр тұлпарға айналды. Оның тұяғы құйылған қорғасындай мықты, жалы мен құйрығы жібек шашақтай ұзын әрі қою болды.

Бірде сыншы түс көреді: аспанда қара-көк бұлт пайда болып, күнді көлегейлепті. Сол кезде бір батырдың қылышы сынған, садағының адырнасы үзілген, ал киіз үйінің шаңырағы жерге құлаған екен. Бірақ кенеттен көкте аппақ бұлт жылжып келіп, қара бұлтты ығыстырып, жерге күн сәулесін шашады.

Сыншы бұл түстің тегін емес екенін ұқты. Алдағы «ақ қоян» жылы қатал қыс болатынын, жұт келіп, мал-жанның қырылу қаупі барын түсінді. Алайда түсінің соңында ақ бұлт қара бұлтты ығыстырғаны – амандықтың белгісі еді. Оның көзі жайылымда жүрген Ақбозға түсті. «Демек, бізді осы Ақбоз құтқарады!» – деді ол.

Сол жылы жұрт қыс қыстауына қайтпауды ұйғарды. Өйткені жаз құрғақ болып, шөп дұрыс өспеді. Бірақ жаңа жайылым табу оңай емес еді. Барлық қысқы жайылым басқа руларға тиесілі болатын.

Сыншы өз бабаларынан Ұлытау тауларының қойнауында солтүстікке қарай ағатын өзен барын, оның суы ерекше қасиетке ие екенін естіген. Бұл өзен үлкен теңізге құятын арналар арқылы ағып, ақыры ұлы мұхитқа жететін. Оның жағалауындағы жайылымдар қыста да малға жеткілікті азық беретін.

Сыншы Ақбозды сол қасиетті өзенді табуға жіберді. Ол аттың құлағына тек өзі білетін сөздерді сыбырлады. Ақбоз сол сәтте шауып кетті. Күндер өтті. Ел көшуге дайындалды. Барлығы Ақбоздың қайтып оралуын күтіп, көкжиекке қараумен болды. Кенет, ақ қардай тұлпар көкжиектен көрінді. Ол шапқан сайын тас та үгітіліп, шөп те жол беріп, өз соқпағын қалдырып келе жатты. Ақбоз қасиетті өзенді тауып келді! Бұл – Терісаққан өзені еді. Оның жағалауында құнарлы жайылымдар, малға пана болар қалың қамыс бар еді. Жұрт көшті сол жаққа бұрды. Ақыры қысты аман өткерді.

Сол күннен бастап, жыл сайын 1 мамыр күні осы өлкеде «жылқы тойы» – көктемгі қымызмұрындық тойланатын болды. Бұл күні ең жүйрік айғыр таңдалып, үйірге қосылатын. Бірақ ешбірі Ақбозға тең келмеді. Жылдар өтті. Ақбоз қартайды. Сыншы оны қасиетті Теректі жартасына апарып, Қамбар атаның көк тұлпарларының қатарына қосуын сұрады. Қамбар ата оны ақ бұлтқа мінгізіп, көкке көтерді. Жартасқа тұлпардың тұяқ іздері мен жалының бедері қалып қойды.

Сол уақыттан бері көшпенділер аспандағы Темірқазық жұлдызын жылқылардың қорғаны деп санайды. Оның жанында екі жұлдыз – Ақбозат пен Көкбозат мәңгілік шеңбер жасап жүреді. Ал көктемде күннің алашқы күркіреуін қазақтар «көк айғырдың кісінеуі» деп қабылдап, бұл молшылықтың белгісі деп сенеді.

Бүгінде Терісаққан өзені Есілге, Есіл Ертіске, Ертіс Обь арқылы Солтүстік Мұзды мұхитқа құяды. Бұл – ғасырлардан жеткен қасиетті аңыздың белгісі. Ұлы далада құт-береке мәңгілік болсын!

Юлия Фролова, Бахрейн Королдігі, EQUIGEO жобасының авторы

Argymaq.kz

Фото: Жеңіс Кәкен