Салкүрең аттың қайғылы баяны

89-دىڭ ماۋسىمىنىڭ باسى-تىن. ءۇستىرت ۇستىندە ءداستۇرلى، بالكىم، ماڭعىستاۋداعى ەڭ سوڭعى شوپاندار تويى ءوتتى.

ول كەزدە ونداي توي ەلدىڭ ۇلكەن مەرەكەسى. نەبىر الكەۋدە كەۋ-كەۋ دە، جەلكەۋدە بەۋ-بەۋ دە، وكىنىشتى ءباي-ءباي دا، تولقىنىستى بەبەۋ مەن وپىنىستى باباۋ دا سول جەردە!

مەجەلى ۋاقىتتا قۇتتىقيا اۋداندىق گازەتىنىڭ اق «نيۆاسىمەن» دۋماندى وردا، دۋلى جۇرتقا ءبىز دە جەتتىك. مۇنداي تويدىڭ ەڭ قىزىعى – الامان بايگى. جان-جاقتان كەلگەن جۇيرىك كوپ. دامەلى دەگەن، بۇرىن اتى شىققان، سوڭعى كەزدە ءدارپى بىلىنە باستاعان تالاي اتتى كوزىمىزدەن وتكىزدىك. ءبارى دە شەكەلەي قاراپ، سەيدىن باسىپ – قىزىقشىل جۇرتتى ارۋ كورگەندەي تامسانتىپ ءوتىپ جاتىر. اتتار سورەگە تۇرعاندا ءبىر-اق كوردىك: اراسىندا سالكۇرەڭ ات تا بار بولىپ شىقتى! قۇلىن مۇسىنىمەن قۇلان-قۇتاياق ويناپ كوپشىلىكتىڭ الدىنان ءوتتى. ەل: «سالكۇرەڭ قارتايىپ، شابىستان قالىپتى. ءنايىم سويۋعا قيماي اۋىل اراسىنا ءمىنىپ ءجۇر ەكەن» دەسەتىن. سونىمەن، قىزىل جالاۋ جالپ ەتكەندە اتتار دا جوڭكىپ جونەلدى. بەۋ-بەۋ، جالعان، سالكۇرەڭ ات باياعى مەنىڭ بالالىق شاعىمداعىداي-اق لەزدە كۇرەڭ جالىنعا اينالىپ، تۇمشالاعان شاڭنان شىعىنا قاشىپ، ماڭدايى جارقىراپ، شاراي توپتان شىعاي ماڭىپ، سالعاننان سۋرىلىپ شىعا بەردى! دۋىلداعان الەۋمەت: «سالكۇرەڭ كەتتى! ۋاي، سالكۇرەڭ ات كەتتى! پاي، جانۋار-اي!» دەسىپ ىشكى تولقىندارىن جاسىرا الماي جاتىر. جانۋار سول ەكپىنىمەن ءۇش اينالىم بويىنا دارا سامعادى. شىققىر كوز كورىپ تۇر، تورتىنشىگە وتە بەرگەندە تىزەسى ءبىر-ەكى رەت بۇگىلىپ بارىپ تۇزەلدى. جۇرەگىم شىم ەتە ءتۇستى. ءتورباسىنا بارعاندا سول كورىنىس تاعى قايتالاندى. الايدا قايران قاسقا بەسىنشى ايلاۋعا دا جەكەدارا ءوتتى. بىراق ارتىنداعى اتتار ارا قاشىقتىقتى جاقىنداتىپ، تىقسىرا باستاعانى بايقالدى. ۇزاماي ءبىر قاراتورى ات قۇيرىق تىستەستى. ەندى سالكۇرەڭ ات باسىن مىنەر جاق توپشىسىنا تىعىپ الىپ تىستەنىپ، ىتىرىنا شاپتى. بۋىندى العان كارىلىگى تۇسكىردىڭ ابدەن مەڭدەگەنى ايان ەدى. تورى اتقا جەتكىزبەيمىن دەپ نامىستان جارىلارداي بولعان تۇلپار ەكى-ءۇش رەت بۋىنىنا يە بولا الماي بۇگىلە ءسۇرىنىپ، تۇمسىعىمەن جەر تىرەپ بارىپ تىكەيدى. سول ىشقىنىسپەن بايگى-شەڭبەردىڭ ءتورباسىنان اينالا بەردى. قۇيرىق تىستەسىپ كەلە جاتقان ات ۇزەڭگى قاعىستى. سالكۇرەڭ ات سوندا دا ىرىق بەرمەي جانتالاسا جاعالاستى. ۋاقىتتىڭ شەڭبەرى ودان تەرىس اينالىپ كەتكەن ءسات-ءتىن. ار جاعىندا قاپتالداسىپ كەلە جاتقان قاراتورى اتتىڭ باسى وزا باستاعان. وسىنا كورنەۋ قيانات ساناسىنا، مۇمكىن قاناسىنا سىيماعان بەيشارا قاسقا شىڭعىرا كىسىنەپ بارىپ شوكەلەي جىعىلىپ، سول كۇيى جەر تىستەگەن قالپى قيمىلسىز قاتتى دا قالدى!.. تۇسىنان توبىشاعى دا، توپىرىشى دا توپىرلاي ءوتىپ جاتتى شاڭى مەن تەزەگىن توبەسىنە قابات بۇركىپ…

ات جىعىلعاندا باسىنان اسىپ ۇشىپ كەتكەن بايگى-بالا «قاتىنورمە» قامشىسى شولتاڭداپ ءارى-بەرى تىزگىنىن تارتقىلاپ الەكتەنگەنمەن ات سەلت ەتپەدى.

كوپشىلىك اتتىڭ ءبىر جاندى مۇشەسى ءۇزىلىپ كەتتى دەپ پايىمداعان، ال ول بولسا مىناۋ بەيباق حالىنە، بەيۋاق كۇيىنە قورلانىپ، ەلدەن دە، ناسىلدەس قىلقۇيرىقتاردان دا ۇيالىپ، كىرەرگە جەردىڭ تەسىگىن تاپپاي جاتىر ەدى! مەن ونىڭ وسى ءحالىن انىق سەزىندىم. جان ءۋا دىلىممەن قابىلدادىم! ءىشىمدى وكسىكتى ىزا كەرنەدى. ويتكەنى ءاربىر وتكەن ۇلى جىڭگىر الامانعا ەلدىڭ ءبارى مەن قۇساپ: «سالكۇرەڭ اتتىڭ تاعى ءبىر وزعانىن كورەيىك» دەپ بارمايتىن، كوبى: «شىركىن-اي، وسى جولى قالا قويسا ەكەن! جالعىز قازىق جولىقسا ەتتى!..» دەپ باراتىن. مەن مۇنداي كوردەمشە پيعىل جەرمەشەلدىككە تالاي-تالاي كۋا بولعانمىن. سويتسەم، بۇل – وزعاندى كۇندەيتىن، توزعاندى جۇندەيتىن كەرباققان كەسىر توبىردىڭ بۇلجىماس قاعيداسى ەكەن عوي…

ەڭ سوڭعى «تەزەك تەرىپ» بارلىققان ات قاسىنان شوقىتىپ ءوتىپ بولعاندا سالكۇرەڭ ات ورنىنان قارعىپ تۇردى دا ەلگە قاراپ ازىناي كىسىنەدى. «ال كوردىڭدەر مە؟ مەنى جەرشوكەلەتە جىعىپ بارشا مۇراتتارىڭا جەتتىڭدەر مە؟! وسىنشا جىلدار بويىنا وسىناۋ ءولى قىر – سارىارقاڭدى دۇبىرلەتىپ كوزقۋانىشتارىڭ، ءولى ءدىل – جونارقاڭدى دۋىلداتىپ جانجۇبانىشتارىڭ بولعانىمدا، بار ماقسۇتتارىڭ – مەنى ءبىر ءسۇرىندىرۋ، قالدىرۋ، مۇقاتۋ، جىعۋ ەدى. مىنە، كوز الدارىڭدا ون رەت ءسۇرىنىپ، ءجۇز رەت بۇگىلىپ بارىپ، ءبىر رەت جىعىلدىم. جىقتىڭدار، ۇتتىڭدار! ءتۇبى ءبىر ۇتاتىندارىڭدى، اقىرى ءبىر جىعاتىندارىڭدى باياعىدا بىلگەنمىن، سودان دا تابالارىڭا قالمايىن دەپ، الدىما قارا سالماي ىلعي دارا كەلۋشى ەم. الايدا كوزىمدى ءىرىڭ العان، بۋىنىمدى سارىسۋ بۋعان كارىلىككە قىلار ايلام بولمادى. «ءناپسىسىن ىلايعا سۋارعان»، ءار جيىننىڭ الدىندا «قۇداي» دەپ سويلە» دەگەن جاناشىر جۇرتقا: «قۇدايىڭنىڭ كەرەگى جوق، بايگىدەن قاسقا ات كەلەدى!» دەپ ءدايىم اسىلىق سويلەيتىن ايلەڭكەس-اسكوس يەم ۋاقىتتىڭ دا وزارىن، باقىتتىڭ دا توزارىن قايدان باعامداسىن؟! جۇلدەگە قىزىعىپ، اتاققا قىزىپ تاعى ءبىر «باعىمدى سىناپ» كورمەك بولدى. ءسويتىپ ءبىرجولاتا ساعىمدى سىندىرىپ، سورىمدى قايناتىپ تىندى. ول ويتپەسە، باعى جۇرگەن، اتى وزعان داۋرەنىنىڭ وزىندە ءدۇيىم جۇرتتىڭ اۋزىندا «دەلقۇلى» اتانىپ جۇرەر مە ەدى؟!.

اتتەڭ، سوناۋ زار كۇيىمدە، دەر شاعىمدا سانسىز اتتىڭ الدىندا اندىزداي شاۋىپ، جۇلدىزداي اعىپ كەلە جاتىپ جۇلىنىم ءۇزىلىپ كەتسە، ارمانىم بولار ما ەدى؟! اي كورىنگەن ىڭىرتتە اققان شاعىرماق جۇلدىزدى كوردىڭدەر عوي تالاي، بىراق وعان نازار سالعاندارىڭ، اي، از شىعار؟ سول تاعدىر ەدى كوكسەگەنىم… ەندى ايىزدارىڭ قاندى ما؟ كەۋدەڭدەگى قاراۋ پيعىل تۇمشالاپ الاسۇرعان، ىلعي «ارام قان اينالعان» كۇنشىل جۇرەكتەرىڭ بايىز تاپتى ما؟ تەزەگىممەن جاستى تاي-توپىردىڭ شاڭىنا كومىپ، اياعىنىڭ استىنا تاستادىڭدار، ەندى دە مۇيىزدەرىڭ قاراعايداي بولماس پا ەكەن؟!»

سالكۇرەڭ ات ماڭدايى جارقىراپ ازىناپ تۇرىپ ءدۇيىم كوپكە وسىنى ايتتى، جارىسى مەن شابىسى ءبىتىپ بولمايتىن الاقۇيىن پەيىل، الاپەس كوڭىل ادامدارعا نالاسىن توكتى. ول ءسويتىپ سان جىلدار سامساعان جۇرتتىڭ قالعىعان ارۋاعىن وياتىپ، ارقاسىن قوزدىرعان ءدۇبىرلى دۋمان – دىراۋ شابىسىمەن ءبىرجولا قوشتاستى. بىراق ونى ۇققاندار بولدى ما ەكەن مىناۋ الاقاۋدان جۇرتتىڭ ىشىندە؟ ءاي، قايدام؟ ونى ۇعار بولسا، بۇل جۇرت الدەقاشان قارقاللازي قازاققا اينالار ەدى عوي…

ەشكىمنەن باپ تا، باق تا تىلەمەگەن، ءدايىم ءوزىن ءوزى جاراتىپ، كۇندىز كۇلتە كەكىلىن سامالعا تاراتىپ، تۇندە بىلتە-كوزىن ايعا جالاتىپ، شىعاي ماڭىپ، شىعىنا شاۋىپ وتكەن ەسىل جۇيرىك ءجۇزىن ارى بۇردى – تۋسىراپ جاتقان قۇلا دالا-قۇبا دۇزگە قاراي قۇيىنعا اينالىپ شابا جونەلدى. سوڭىنان تىپىرلاق «سۇركوجەگىمەن» ءنايىم شاۋىپ بارا جاتتى تىرتاڭداپ… ءبىر اڭساعاي بويلى قاريانىڭ: «اي، جۇلدە قاققىر ءنايىم، قورلادىڭ-اۋ قامبار-اتانىڭ تۇلىگىن!..» دەپ قاھارلانىپ تۇرعانىن كوردىم.

مەن، ءسويتىپ سو-وناۋ، 73-ءتىڭ تاۋ سۇيەگى بالقىعان، جەر ۇيەگى اڭقىعان مايساڭ مامىرىندا جۇزدەگەن جۇيرىكتىڭ الدىندا جالعىز كەلگەن كۇرەڭ قاسقا بەستىنىڭ ىلكى شابىسىنا كۋا بولعام. كەيىن دە تالاي مارتە بايگىلى ءسانىن كورگەنمىن. ەندى، مىنە، ونىڭ جاسى جيىرمادان اسقانداعى اقىرعى قايعىلى شاعىن، زايعىلى شاڭىن كورىپ تۇرمىن…

ويىما تارلانبوز تاكەننىڭ «اقبوز اتى» مەن «قوش بول، ابسەنتى»، قالامدوز ءابىشتىڭ «بايگەتورىسى»، شاعان-بوز ماعاۋيننىڭ «نارقىزىلى» ورالدى. باياعى، تاعدىر ايداپ كەنەسارى حاننىڭ ءىنىسى ەر ناۋرىزبايدىڭ تاقىمىنا تاپ بولاتىن بابىق مىڭباي باتىردىڭ قۇباقانى، بالۋانياز باتىردىڭ تۇركپەندەردەن قاشىپ قۇتىلىپ، يەسى ولگەن توبەگە جەتىپ مەرت بولعان نارقۇلاسى، ۇلى تارگىدە رەسەيدەن قاشىپ كەلىپ، تۇپيەسى جۇباننىڭ مولاسىنا باسىن سۇيەپ ولگەن شام-تالپاقتىڭ قايعىلىكەرى جادىما ءتۇستى. «ياپىرماي، سوندا، شەگەن بۇزعان، شەننەن وزعان كۇللى جۇيرىكتىڭ ماڭدايىنا وسىنداي وكسىك جۇتىپ، وكىنىشپەن وتەر تاعدىر عانا جازىلعان با؟» دەگەن وتتەي اششى ساۋال وزەگىمدى قاپتى. اينالامدا وي بولىسەر ادام بولمادى ما، شاراسىز ىشىمە جۇتتىم. كوڭىلىم نىلدەي بۇزىلىپ، ەلگە قايتۋعا اسىقتىم…

ول تويدان كەيىن دە «الامان باسىن قۇرلاتقان» سان ءدۇبىر ءوتتى بۇل دالادا. «ناشا شەككەن»، «ينە تىققان» «ينوماركا» اتتار مايقاندادى ءور مەن ءتوردى. ءبىر قىزىعى، بۇرىنعى اس-تويلاردان سوڭ – ايدان وتەر ءسان-عۇرىپ، جىلعا جەتەر جاڭعىرىق، نەبىر اجارى قاشپاس قىزۋ كەپ، قىزىق اڭگىمەلەر تاراپ جاتاتىن، ال كەيىنگىنىڭ توي-توپىرلارىنىڭ سوڭىندا اۋىزعا ىلىنەرلىك ەشتەڭە قالىپ جارىمايدى. ەسكى كوزى قۇرىعان ەلدىڭ ەستى ءسوزى بولۋشى ما ەد؟! ءتىلىنىڭ دۋاسى، ءدىلىنىڭ كۋاسى جوق ەسىرىك توبىردىڭ جەلكوبىك بادىكتەرى كىمگە ءدارى؟! ءبىتىماتتان-ءجىتتىمات، قىزىعى دا، كەۋ-كەۋى دە الاتوپالاڭ شاڭمەن بىرگە تاراپ كەتەتىنە كۋا بولدىق. «توي كورمەسە تۇرا الماي» الاعىزىپ تۇراتىن جەل-كوڭىلىمنىڭ ءسانى كوشتى، بابا-قىزىقتىڭ ءمانى قاشتى. جيىندى جەرگە جولامايتىن، قۇيىندى بەلگە مويىن بۇرمايتىن ادەت تاپتىق…

ارينە مەنىڭ باياعى – سانازاردىڭ قۇلانتۇكتى «ءتىلتاڭبالى كۇرەڭى»، قوجانازاردىڭ «قاناتتىقاراسى»، سۇيىنعارانىڭ سۋىنتەكتى «سارعاسقاسى»، ەر تولەپتىڭ تارپاڭتەپكى نارقۇلا اتتارى، بايبوز-ايدانانىڭ «كوگەلەك» تۇلپارى سىندى پىراقتاردى، كەيىنگى ۇشقياننىڭ ەلىندە – ءتۇس-قيالدىڭ شەگىندە كوكتاستان شىعىپ، كوكاسپانعا شاعىلىسقان جاڭعىرىقتاي داڭقى قالعان: جامانعارا يسانىڭ «جاعالى»، داۋلەتالى-جارى سارقۇلدىڭ «سارىالتىنى»، بازار-جارى قوسجاننىڭ «تاسجيرەنى»، بوكەن-جەمەنەي قازيدىڭ «تاسجيرەنى»، جەتىمەك-جارى جۇماعازىنىڭ «قۇسجەتپەسى»، جاناق تاۋاساردىڭ اقبيەسى، شونتى-جاڭاي باراقاتتىڭ كوكبايتالى، قۇدايبەرگەن-جارى قۇلبالانىڭ سارىايعىرى سىقىلدى، ياكي ارتتارىندا شاڭ-ءىز ەمەس، اڭىزى قالعان كوكمويناق تۇلپارلاردى كوكسەۋىم انتەك شىعار، بىراق كوزىم كورە قالعان «زاۋزاتورىات»، سالكۇرەڭدەردى اڭساۋىم زاڭدىلىق. اتتەڭ، سوۆەتتىك وتارلىق كەزەڭ كوكمويناقتارعا كوپ قيانات قىلدى. باسقا قىساستىقتارىن ايتپاعاندا، «جىلقى تۇقىمىن اسىلداندىرامىز» دەگەن جەلەۋمەن ەتتىك ماقساتتا، ارقايسىسى ءبىر «ۆولگامەن» قۇنداس كىلەڭ ءبىر ماڭكى-باس ماستەكتەردى اكەلىپ ۇيىرگە سالدى. ال ول تەكسىزدەر اڭقا-كوكىرەك بايتالدارىمىزعا ماڭقا-تەكىرەك كەۋدەسىن ارتتى. ءسويتىپ كەشەگى يەگىن ايعا سۇيەگەن، تۇياعىن بەزقارا تاسقا مالعان جەل جەتپەس قىلقۇيرىقتاردىڭ جۇرتىندا ەڭسەسى استاۋدان اسپاس تومارباس شوبىرلار جايىلدى. ارينە «كوكمويناقتىڭ ءۇيىرىن» ساقتاپ قالۋ ءۇشىن نەبىر جانكەشتى ارەكەتتەر دە جاسالدى. ونىڭ ءبارى – ەسەبىن ەشكىم بىلمەس، ەسەسىن ەشكىم قايتارماس ەرلىك پەن ەڭبەك ەدى. سونىڭ ارقاسىندا ءوز تولدەرىمىزدەن دە نەبىر شاڭدى جۇيرىكتەر شىقتى. بىراق ون بەس جىل بويى ەش قىلقۇيرىقتى وزىنە دەڭگەل كورمەي، تەڭ تۇتپاي وتكەن سالكۇرەڭ اتتاي داڭدى جۇيرىك ودان كەيىن ءالى تارعىل قىردىڭ توسىنە كەلگەن جوق. ول سوڭعى رەت ازا-كىسىنەسپەن قۇيىنعا اينالىپ ءسىڭىپ كەتكەن اناۋ اتاقونىس ءۇستىرتتىڭ تۇلدىر كەڭىستىك، قۇردىم كوكجيەگىنەن سىلەكەيلى بۇلدىر ساعىم مەن كىرەۋكەلى سەلدىر شاڭ عانا كوزگە شالىنادى…

ەسكەرتۋ: جوعارىداعى ھىكايا-باياندارداعى كوپتەگەن ادام ەسىمدەرى، جۇيرىكتەردىڭ اتتارى، جەر اتاۋلارى بەلگىلى سەبەپتەرمەن ءسال وزگەرتىلىپ الىندى.

سۆەتقالي نۇرجان
13.04. – 02.05.25 ج.
كوزدىويىق قونىسى
ماڭعىستاۋ ءۋالاياتى.