Сейіт КЕНЖЕАХМЕТҰЛЫ. Қолымда бір қамшым бар…

Ел-жұртымыздың мәдени тұрмысы мен рухани зердесінде кәдімгі қамшымыз ерекше орын алып келген. Бұл күндері оған тереңірек ой жіберсек, осы бір шағын ғана дүниенің атқарар қызметі сан алуан.

Қазақ өмірінде қамшы – өнер туындысы, қамшы – рухани күш-қуат, қамшы – сый-сияпат, қамшы – жігіт пен қыздың сәні мен салтанаты, қамшы – азамат айбыны, қамшы – шебер қолдың айғағы, қамшы – алса қару, қалса мұра екенін білетіндер аз. Демек қамшымыз ат айдайтын құрал ғана емес, айта алсақ, сөйлете білсек, мақтанарлық қасиетті әрі қастерлі қазына, әмбебап дүние екенін анық көреміз. Кез келген қазақ қамшыны жанына жақын серік еткен. Тұрмыста да солай. Ол тәртіп құралы да бола алады. Ал қолына қамшы ұстаған әр азаматта еркектік екпін, жігіттік жігер еселене түскен. Сол жігіттер сүйген сұлуға:

Қолымда бір қамшым бар алты таспа, Сұлудың керегі жоқ сенен басқа. Қалқа деп қадір білер салдым қолқа, Жақсының жамандардан парқы басқа – деп наз айтқан.

Қамшы әбден иленген сиыр терісінен өріледі. Әр қазақ ауылында айтулы өрімшілер болған. Олар теріден қамшы, божы, ноқта, шідер, тұсамыс, шыбыртқы, бишік өрген. Жәй өріп қана қоймай, оны өнер көзімен, шебер қолмен, өте жоғары талғам-талаппен қырлап, жұмырлап, бұрап, бедерлеп, үзбелеп, термелеп, еспелеп, бір сөзбен айтқанда, көркемдеп, таңдай қақтырарлық ұқыптылықпен мәнерлеп өрген. Қамшы үш таспадан басталып 40 таспаға дейін өріледі. Таспа неғұрлым көбейген сайын жіңішкере береді, әрі ажарлана, күрделене түседі. Осылай өрілу сапасы мен тәсіліне сай және қолданлуына қарай қамшы атаулары да өзгере береді. Мұны белгілі өрімші шеберлер Жағда Бабалықұлы мен Ақселеу Сейдімбек былайша түрлейді: Ат қамшы, дыр қамшы, дырау қамшы, дойыр қамшы, дүре қамшы, ұзын қамшы, шолақ қамшы, сары ала қамшы, білеу қамшы, орама сапты қамшы, мүйіз сапты қамшы, киелі қамшы, қасиетті қамшы, тобылғы сапты қамшы, шашақты қамшы, бала қамшы, құрау қамшы, шыбыртқы қамшы. Қамшының басына шеберлер жез, күміс, тері сияқты мойнақ салады. Осыған орай қамшы күміс мойнақ қамшы, жез мойнақ қамшы, сары ала мойнақ қамшы, ақ мойнақ қамшы деп аталады. Қамшы бірнеше құрамнан, ол құрам бірнеше қызықты әрі күрделі атаудан тұрады. Мысалы: өрім, сап, бас, дүм, алақан, бүлдірге, орам, кежеге, шежемей, айдар, мойнақ, бүркеншік, бунақ, бауыр, шашақ, өзек, түйін, шығыршық, топшы, түйнек. Қамшы өру ісі өрімнен басталады, оның атауы мен сапасы осыған байланысты болады. Мысалы: төрт таспа, жиырма таспа, отыз таспа, т.б.

Қолымда бір қамшым бар алты таспа, Сөзімді ұнамаған алып таста. Сонда да әр сөзімді салмақтарсың, Кісіге сыр ашпап ем сенен басқа. – деген жігіттер сөзіндегі таспа осы.

Қамшы үлкен екі бөліктен құралады: өрімі және сабы. Сап тобылғыдан, ырғайдан, еліктің, киіктің сирағынан, мүйізінен, барынша әсемделіп таутеке мүйізінен жасалады. Әсіресе елік, киік сирағынан металл, терімен мойнақтап, орам салып, шашақталған қамшы өте бағалы әрі сәнді болады.

Қамшымның сабы еліктің сирағынан, Жиын-той іздегенім, жиғаным – ән. Атымды сәнмен сипай қамшыланып, Қалқаның келе жатам үй жағынан – деп ән шырқаған жігіт осылай мақтанады.

Кей шеберлер қамшының өрімімен қоса, сабын да түгел өріп шығарады. Қамшы сабына ең көп қолданатын – тобылғы. Ол әрі бояулы, берік, әрі әдемі көрінеді. Оны да майлап, әбден кептіріп, түзетіп барып қолданады. Әсіресе оның қызыл түсті бояуы ерекше көрік береді. Мұндай қамшыны халық былайша жырға қосады:

Тобылғы қамшы саптық сайға бітер, Көп жылқы көкалалы байға бітер, Көргенде сұлулығын сұқтандырған, Тек қана аспандағы айға бітер.

Бұрынғы кезде сері жігіт сұлу қызға осындай әсем қамшымен баруы оның абырой-беделін де көтере түскен. Шеберлер қамшы сабына ерекше көңіл бөлген. Оны жезбауырлап, мойнақтап, металмен, былғарымен, қайыспен орайды. Қамшы өрімі алақанынан саптық мойнағына бүркеншік арқылы жез, мыс шегелермен тойтарылып бекітіледі немесе таспа арқылы мойнаққа бүрмелеу арқылы жалғайды. Мұны шеберлер бунақтау дейді. Қамшы әрқашан оң қолға ұсталады. Білекке, ердің қасына, керегеге іліп қою үшін саптың дүм жағынан бір тұтамдай қалдырып тесіп, қайыстан бүлдірге өткізеді. Кейбір өрімшілер алақанның сап жағын әдейі ұзын етіп қалдырады да, оны сапқа ұзына бойы «бауырдақ» етіп, сыртынан таспамен орап жібереді. Кейде осы бауырдақ орнына жұқа мыс та қолданылады. Бұл да қамшы бағасын, құнын әсерлей түседі. Өрім мен алақанның қосылған жері – шежемей. Шежемей үстінен түйнектеп қайыс шашақ тағылады. Жоғарыда айтылғандай, алтындап, күмістеп, ерекше жасалатын бірнеше қырлы, бұрама, шашақты, орама сапты, отыз-қырық таспа қамшылар болады. Жасалуына орай оның бағасы да татымды болып келеді. Мұны екі бүктеп ұстаған жігіт ат үстінен шіреніп тұрып, үй сыртынан құрбысына сөз тастайды:

Қолымда бір қамшым бар алтындаған, Кей жаман ұстай алмай қалтылдаған –

Немесе:

Қолымда бір қамшым бар күмістеген, Дейді жүрт сонша әсемдеп кім істеген?

Мұндай әсем қамшыларды әр атты адам пайдаланған. Сондай-ақ мал айдауға, ұрыста, соғыста қару орнына жүретін қамшылар да (дыр, дырау, дойыр) болған. Бұлардың өрім өзегіне темір, ұшына қорғасын орап өрген. Сабы да жуан, қатты ағаштан жасалады. Кейде бұларды екі-үш жерден үзбелете өрген. Мұндай қамшымен ұрғанда атан түйелер мен өгіздердің өзі жүре жатқан. «Дыраумен бір тартқанда адамға шабатын бура да, көкжал қасқыр да орнынан тұра алмай қалған», — дейді қариялар.

Қай қамшы мынау қамшы? – Дырау қамшы, Сабына өрнек салған құрау қамшы. Атты жылдам жүргізіп қана қоймай, Батырға айбат берген дырау қамшы.

Тобылғы сапты қамшының қару ретінде қолданатын «бұзау тіс» дейтін түрі де болады. Қай жағынан алып қарасақ та, қамшы – қазақ өмірі мен өнерінің ажырамас бөлігі. Өмірі дегеніміз – адам атсыз, атқа мінсе, қамшысыз болмаған. Өнері дегеніміз – шеберлік те, ақындық та, сөз сайысы да қамшысыз өтпеген. Өйткені сөз сұрағанда қамшы тасталған. Қазақтың салт-дәстүрінде қамшы ұстау мен қолданудың тәрбиелік мәні, өзіндік ережелері мен жөн-жосықтары да болған. Мысалы, жайшылықта қамшыны екі бүктеп ұстайды. Қамшы өрімін салбыратып ұстау дұшпандық, әдепсіздік белгісі деп қаралған. Жол, жөн көрсеткенде де саусақпен емес, қамшымен нұсқаған.

Атта қамшың болмаса қолға ұстаған, Жүрмес жуас жабы да, көнбес саған. Ата-бабаң, біреу жөн сұрай қалса, Ат үстінен қамшымен жол нұсқаған.

Ертеректе қазақта «Қамшы ойыны» атты күрделі спорттық ойын болған. Сонымен бірге қазақ даласында кең тараған қамшыгерлік өнері де болған. Адамдар қамшының көмегімен өнер көрсеткен. Төрт жақтан керілген өгіз терісін қамшымен бір тартқанда тіліп түсіру, жаугершілікте, ұрыс-жанжалда жауын қамшымен жусатып салу, қасқыр соғу қамшыгерлер атағы мен абыройын арттыра түскен. Ғ.Слановтың, О.Бөкейдің, Ж.Бабалықұлының және басқа жазушыларымыздың шағармаларында осы өнер түрі кеңінен суреттелген. Құдалық жол-жоралғыларында «қамшы қайтару» деген салт бар. Қыз айттыруға келген жігіт жағының басшысы (жігіттің әкесі, құдалыққа келген басқа адам болса да) қамшысын қыз үйінің төріне іліп кетеді. Егер қыз әкесі келісімін бермесе, көп ұзатпай қамшыны иесіне қайтарып жіберген. Мұны «қамшы қайтару» дейді. Қамшымызды халқымыз тіл өнерінде де «ойната» білген. Жүйрік атты «қамшыдай қатқан»; талаптанған жігітті «өзін-өзі қамшылады»; қорқытты деудің орнына «қамшы үйірді»; ұрды, соқты дегенді «қамшы жұмсады»; қаныпезер тентекті «қамшысынан қан сорғалаған»; жанына батқан істі «қамшы боп тиді» деп астарлап сөйлеген. Кейбір берекесіз жанды «қамшы алып беруге жарамайтын» деп кемсіткен. Жүрдек атты «қамшы салдырмайтын мал» деп мадақтаған. Сондай-ақ халық қамшыны өлшем есебінде де қолданған. Мысалы, қамшы сабындай, қамшы бойындай, қамшы жетер, қамшы сілтер жер, т.б. Бір сөзбен айтқанда: Қараойдың қамшым қалды қабағында, Шырыны қымыздықтың сабағында, — деп ән шырқаған дала қазағының өмірінде қасиетті қамшы өшпес із қалдырған.

Қазақтың қамшыға қатысты қара өлеңін мына жерден оқуларыңызға болады.

Сейіт Кенжеахметұлы, «Қазақ халқының тұрмысы мен мәдениеті»