Ахмет ТОҚТАБАЙ: Жылқыны түсіне қарай ажырату

Жылқы түстеріне байланысты сөздерді жинау инемен құдық қазғандай, алдымен негізгі түстерді реттеп алу қиынға түспейді, енді оған басқа бір сөзді қосып отыру, зерттеушіні алға жетелей түседі. Түстер мен реңдерді зерттеу – жылқы туралы мәселелердің ішіндегі ең қиыны, бірақ ең қызықтысы. Жылқы табындарын аралап суретке түсіру, түстерді жіктеу бейне бір әдемі кірпіштерден сұлу сарайдың қабырғасын қалағандай әсер етеді. Ал түстерге байланысты әдет-ғұрыптар мен салттар бұдан да қызық, этникалық тарихпен астасып жатады. Кейбір жора-жосындар сал атындай жарқырап, ежелгі мәдениетіміздің сән салтанатын айқандай береді.
Жылқы түстерін зерттеу мәселелердің бірі, жылқы туралы білімдер ХІХ ғасырдың аяғында шегіне жете дамыды дегеннің өзінде, түстер туралы азын-аулақ ақпарлар ғана кездеседі. ХІХ ғасырдың ортасында француз және испан жазушылары жылқы түстерін түгендеумен арнайы шұғылданып, 60-тан асырған екен. Еуропа жылқы мамандары арабтың асыл тұқымды жылқыларын зерттегенде арабтардың жылқы түстеу мәселесіне де арнайы көңіл бөледі: «Арабтар өздерінің жылқыларын басты сегіз түске бөледі:

1) қара түстілер 4 тектен тұрады;
2) күрең-7;
3) жирен -9;
4) ақбоз-8;
5) сары, ақсары-7;
6) жасылдау -5;
7) қызыл-көк – 8;
8) аралас қаражал, қарақұйрық ақбоз жылқы – Азракь деп аталады.

Әрине жоғарыдағы фактілерге қарап отырсақ, арабтардағы негізгі жеті-сегіз түстің ең көп бөлінгені анық онға жетпейді, бар-жоғы 49 түс. Ал қазақта бір ғана торы, қара, құла түстердің әрбіреуінің өзі 30-дан асады.
Түркі халықтарында белгілі бір жылқы түстерінің қолдаушы пірі болатынына алғаш көңіл аударған Н.В.Катанов. Минусин татарларында: жирен жылқылардың пірі – от, көк жықылардың пірі – су перісі, қара (тым қара, мақпал қара) жылқылардың пірі – тау перісі, көгілдір аттың перілері – олар шөптер мен егін алқаптарын қорғайды. Шабдар аттар ревматизмнен, торы аттар – көкірек ауруынан қорғайды т.с.с. Мұндай шамандық наным-сенімдер түбі бір түркі халықтарының бәрінде де болған, кейіннен ислам, христиан дініне кірген түркілерде ұмытылып қалған. Түркі халықтарының ішінде жылқы түстерін жинап, жүйелеуде, саха тіліндегі К.И.Федорованың, тува тіліндегі В.Даржаның еңбектері айтарлықтай, бірақ толық емес, авторлар негізгі түстерге ғана тоқталған.
Халқымыз ежелден жылқы түлігін түріне, түсіне қарап түгендеген. Бір табын жылқыны санамай-ақ бір-екі сағатта арлап несі бар, несі жоғын айыратын жылқышылар, болмаса, айғырдың, биенің түсіне орай қандай құлын туатынын дәл айтып беретін атбегілер болған. Қазақта жылқы түстеріне байланысты сөздер өте көп, бұл тіл байлығымыздың бір көрінісі болса керек. Қазір біздің картотекамызда жылқы реңіне қатысты 350-ден астам сөздер бар. ХІХ ғасырдың аяғында торғай облысының мал дәрігерлері болып істеген М.Преображенский, А.Добромыслов қазақтың жылқы түстеріне байланысты сөздердің көптігі сонша, орыс, еуропа тілдеріне аудару мүмкін еместігін айта келіп, арнайы зерттеу қажеттігін сөз еткен.
Мысалы: жирен байтал, қасқа құлын, торы бие, т.б. әр жылқының тек өзіне тән түр түсімен таныған. Жылқы малын таза ақ, қара, сары деп атау өте сирек кездеседі, мұның себебі, жылқы түстерінің өте күрделі болуы, көптеген түстердің араласып кетуінен болса керек, сондықтан қазақта түстеудің белгілі бір жүйесі және терминологиясы қалыптасқан.
Қазақ халқындағы жылқы түстеудің алуан түрлілігіне өткен ғасырда орыс зеттеушілері де көңіл аударған: «Қазақ жылқыларының түстері сан алуан: көбірек кездесетіндері: торы (гнедая), жирен (рыжая), құла (саврасая), күрең (бурая), қызылкөк (серая), бурыл (чалая), қара (карая), шабдар (игреневая), кер (мухортая), құлагер (буланная), ала (пегая), Сирек кездесетіндері ақсары (соловая), сұр (голубая), шұбар (чубарая).
Таза жылқылар (қоңыр-қара, мақпал-қара), боз (ичсто сивые), ақ денеде үлкен ноқаттар (қара шұбар) (чубарые), таза шымқай торылар (тобылғы торы) (темно-гнедой) өте сирек кездеседі және қымбат бағаланады.
Ресей атты әскерлерінің майоры, жылқы маманы И.Хантинский 1892 жылы былай деп жазады: «Қазақ жылқыларының 60% жуығы торы, жирен және көк болып келеді, ал қалған 40 пайызы толып жақан басқа түстердің үлесіне тиеді, қара, әсіресе шұбар түстілер 5 % және 2 % шамасында сирек кездеседі, қазақтар арасында өте жоғары бағаланады. Қазақ жылқысы қызу қанды, өжет, қорқақ емес, қолға тез үйренеді, тіл алғыш, мейірімді».
Жылқы түстеріне байланысты сөздер Қазақстанның барлық аймақтарынан, сондай-ақ Баян Өлгий (МХР), Шыңжаң (ҚХР) сияқты қазақтар тұратын өлкелерден жиналды. Жылқы түстері мен өңін білдіретін атаулардың аймақтық, диелектологиялық ерекшеліктері мүлдем жоқ деуге болады. Сөздердің тұрақтылығы, сын есімдердің мәні Қазақстанның батысы мен шығысында Моңғолия мен Қытай қазақтарында өзгешелігі жоқ, барлық сөздердің мағынасы бірдей. Әрине, жылқы түстерін жіктеп айту – этномәдениетіміздің мол сақталған Моңғолия мен Қытай қазақтарына тән. Қолымыздағы 350-ден асатын сөз қорының 80 пайызы осы жерлердің қазақтарынан жиналды.
ХІХ ғасырдың аяғында Торғай облысының мал дәрігерлері 3 мыңдай қазақ жылқыларын есептеп, 61 түске бөлген. Сонда 61 түстің жылқы санына шаққандағы ең көбі торы түс екені анықталған.
3 мың бастың 657-і – 22,7% торы,
384-і – 13,28% жирен,
374-і – 12,92% қызылкөк,
191-і – 6,60% боз,
188-і – 6,50% қара,
128-і – 4,36% күрең,
100-і құла, басқа түстердің ара салмағы 2% бастап, 0,04% арасында. Мал дәрігерлері жылқыларды Торғай облысының бес уезінің әр облыстарынан алып, өлшем жұмыстарын жүргізген.
Қазақ тіліндегі жылқы өңдері мен реңдеріне байланысты терминдердің орасан көп екенін, қазақ жылқыларының түсінің берілу және сақталу генетикасын зерттеген Ф.Г.Добржанский де атап өтеді.
Қазақта «қойдың қоңыры, жылқының торысы» екен деген мәтел әдеттегі түсініктен басқаша, көптің бірі болудың қарапайымдылық пен жуастықтың символы ретінде аңғарылады. Жылқы түлігінің түсінің алуан түрлілігі мына мәтелден көрінеді. «Ақтылы қой, алалы жылқы» дегенде қойдың түсінің аздығы, жылқы түсінің көптігі айтылып тұр.
«Алалы жылқы, ақтылы қой,
Аңдыған бөрі жемей ме», — деген Махамбет өлеңдеріндегі ақтылы қой – мыңғырған біртұтас байлақтың нышаны болса, жылқы малының ала-құлалы болуы жай байлық емес, сан алуан сәнді де салтанатты байлықты көрсеткен.
Қазақ жылқысының түр-түрінің молдығы мен сан алуан бояулар жиынтығы бүгінгі күні жылқы табындарын аралағанда және өткен замандардағы бірнеше жүз жүйріктер шабатын аламан бәйгелерде театрдағыдай көрінетін. «Іле-шала өтетін үш үлкен астың бірі аяқ астынан дүр ете түсіпті. Топ жарған торылар, шыға шырқар шағырлар, көз тұндырған көктер, айғайшыл алалар, қалды қара мен қақпақ күреңдер, желісті жирен мен бұлаңдаған бурылдар десетін небір дүлдүлдер кекілі шоқталып, кежімі қапталып, жалы керіліп, құйрығы өріліп, көрермендердің көз жауын алыпты. Үлкен бәйгеге алты жүз ат таң сәріден айдалып, кіші бесінде тосылыпты. Шамамен алпыс шақырым жерден жіберілген деседі». «Кісі аласы ішінде, жылқы аласы сыртында» деп айтылатын мақалда жылқының тек түріне қарап, қандай мал екені анықтауға болатыны аңғарылады.
Сонымен қатар, қазақ рәсімінде әр адамның өзінің жақсы көретін жылқы түсі болған. Халық ішінде, әсіресе, үлкен ақсақалдар арасында мынадай сөздерді естуге болады, атың жақсы екен, бірақ менің көңілімдегі түс бұл емес.
Ертеде ат сатып алу үшін базарға барғанда:
— Жақсы-ақ ат екен, амал нешік, менің жақсы көретін түсім емес екен, — деп қынжылады екен.
«…Әр жылқышы қазақ өзіне жағатын ғана түсті таңдайды…», — деп И.Шумков дұрыс байқаған.
Х.Арғынбаев жылқы түсін үш топқа бөледі: қылаң, баран, ала.
Қылаңға – ақбоз, бурыл, құла, құла жирен, құлагер, т.б.;
баранға – торы, қара көк, қара сұр, жирен, күрең,т.б.;
алаға – керала, күрең ала, шұбар, боз шұбар, т.б.
Моңғол тілінде де «хула», «хер», «хара-кер» деген жылқы түстері қазақ тіліндегі осы түстермен сәйкес. Біздің мәлімет жинаушылардың көпшілігі ала түстер тобын қылаңға жатқызады. Олардың айтуынша, қазақ негізінен жылқыны түсіне қарап екіге топтаған: баран топ, қылаң топ, яғни, баран сөзінің артында қара, қылаң сөзінің артында ақ тұрады. Мұны әдеби деректер де көрсетеді. І.Жансүгіровтың «Құлагер» поэмасында:
…Ойысты үш-төрт қара үздік-создық,
Алдыңғы ат бірі-қылаң, бірі-баран…
Ертеде жылқылы байларда жылқы табындарын баран топ, қылаң топ деп екіге бөлу рәсімін жасаған.
Баранға: кері, қара, торы, жирен, күрең;
қылаңға: боз, бурыл, құла, шабдар, ала, көгала, қара ала т.б. кірген.
Жалпы баран, қылаң атты сөздердің астарында ақ пен қара, яғни әр нәрсені екіге жарып ақ пен қараға бөлу принципі қалыптасқанын мәлімет жинаушылардың көпшілігі айтады.
Қазақ түсінігінде қай түсті жаратпаған, жек көрген деген сұраққа мәлімет жинаушылардың барлығы да ала түс деп жауап береді. Себебі, ала жылқы тез көзге түскіш, сондықтан ұры да ұрламайды, барымтаға да алмайды.
Кейбір мәлімет жинаушылар ала жылқының бәрі бірдей жаман емес, екі көзі шегір болса, нашар болады деп жатады. Сары жылқы ұзаққа мінуге жарамайды, сар жолды деп атайды. Қытай жерінен келген қазақтар Шыңжаң қалмақтары ала құлын туса өлтіріп, ала жылқыны бақпай, атып тастап отырған бірлі-жарым фактілерді айтады. ХІХ ғасырдың аяғында Алтайда өмір сүрген Манас бақсы:
Сірге берген Алатай
Ойық-тілік енімен
Бірге берген Алатай.
Бақсы сарыныда ала түстің қанда да бір ғұрыптық мәні бары көрінеді.
1916 жылы Торғай көтерілісшілері Амангелдіні бас қолбасшы қылып, Әбдіғаппарды хан сайлағанда ала жылқы сойыпты. Сонда білетін адамдар «ала жылқы сойғандары несі, енді алауыздық басталады, арты жақсы болмайды», -деседі. Айтқандай-ақ көтерілістің жеңілу себептерінің бірі қолбасшы сайланған Амангелді мен хан сайланған Әбдіғаппар өзара келісе алмай, ақыры екеуінің де өлімімен аяқталады.
Жоғарыдағы фактілерге сүйене отырып қазақ жылқысында жиі кездесетін түстер: торы мен жирен, халқымыздың жақсы көретін түсі: қара көк пен шұбар, жаратпайтын түсі: ала деп қорытынды жасаймыз.
Ел аузынан жинаған, фольклор мен әдеби деректерден алған үш жүзден аса жылқы түстері мен атауларын 8 топқа бөлдік. Қазақ дәстүрінде жылқыны тек түсіне байланысты атау қалыптасқан, екі жүз сөздің 95% түсіне қарай қойылғанына көзіміз жетті. Қазақта жылқыға лақап ат «кличка» қою мүлдем болмаған. Сонда топтастыру былай болып шықты.
1. Жылқыны түсіне байланысты атау екі түс қатар айтылатын атаулар. Атаулардың бұл тобы ең көбіне жатады. Мысалы, қарагер, құлагер, торықасқа, құлажирен.
2. Бұл топқа жылқының үш белгісі қатар айтылатын атаулар да кіреді. Аршын басты аққұла, Қабанқұлақ қара ат (Қарасай қази дастаны), өкім құла ат.
3. Аттың жасы мен түсі жұптасып келеді: Тайбурыл (Қобыланды батыр), көкдөнен, көкбесті, ардакүрең, Тайқұла (Жабай батыр), құлынкөк, кәрібоз.
4. Жылқының жүрісі мен түсі кезектесіп келеді: Маңмаңгер (Ақан сері), тепеңкөк, қаражорға, бәйгеторы, кержорға, Көкойнақ (Райымбек батыр).
5. Жылқының түсі мен аңның немесе жануардың аты бірігіп келеді, құланқара, бұланқара, нарқызыл, сазаншұбар, қозыкүрең, Ешкібас (Жанқожа батыр).
6. Жылқының түсі мен иесінің есімі қатар айтылады: Төкенторы, Мамайкер, Сұлтанкөк, Шоңжирен, Абылайдың алшаңбозы.
7. Жылқының түсі мен жердің аты бірігіп келеді: Ботайкүрең, Сайханторы, Көкшекүрең.
8. Жылқының түсі мен рудың, халықтың аты қатар айтылады: Сыбанқызыл, қыпшақкүрең, Арабжирен, Адайқызыл, Шектібурыл.
9. Жылқының белгілі бір мүшесіне қарай атау: ақтанау, ақауыз, ақкекіл Шалқұйрық (Ертөстік), Қубас (Қабанбай батыр), Ақтабан (Исатай батыр), Ақбақай (халық әні), Көкмойын (Көрұғлы).
Қазақтың жылқыға байланысты шыққан наным-сенімдерінің ішінде жылқы түсіне байланысты жора-жосқтары зер салып зерттеуге тұрарлық сала. Түркі-моңғол көшпенділерінің «жылқы ғұрпын» зерттеген Л.П.Потапов жылқы түсінің салт-дәстүрлік мәніне айрықша тоқталады. Қазіргі қазақ әдебиетінде, оның ішінде баспасөзде халқымыздың ең жақсы көретін түсі ақбоз түсті ардақтауы мүлдем басқаша екенін, ал қазақтың жылқы түлгіндегі жақсы көрген түсі «қаракөк» болғанын біздің ел арасынан жинаған материалдарымыз дәлелдейді, бір ерекшелігі, Қазақстанның қай жерінен болса да, дерек берушілердің басым көпшілігі осы түске тоқталады. «Қаракөк не жүйрікті алам, не берікті алам» деген мәтелдің байыбын бажайласақ, берік, жүйрік, аттардың қаракөк түстен шыққанын көреміз.
«Қаракөк – жылқының асылы, төзімділігіне, мықтылығына байланысты «тас қаракөк», «темір қаракөк» деп бөілнеді. Жүнін алақанмен ысқанда от жарқылдап тұрады. Қаракөк 9-10 жасында теңбіл, 15-16 жасында көкала, 20-сында ақбоз болып кетеді. Ақбоз тіпті шаңқиып, көзі қызарып, қартайғанда тарлан болады. Қартайғанда ағарып, оңып кеткенін кейбір адамдар кемшілігі деп жатады. Менің байқаған кемшілігім, аунағанда үсті сатпақ боп қалады, кір көтермейді». «Қаракөк-қарақызыл-бозтарлан, әр жері теңбіл-теңбіл болып, сілеусінге ұқсап тұрады.
Осындай хабар айтты елдеріне
Қаракөк шынжыр балақ ерлеріне.
Мықтыны ерінбей-ақ мақтар едім,
Құлыны қаракөктің туса бұдан.
Көп жыл жылқы баққан тәжірибелі жылқышылар мен бапкерлер боз түстінің баран түстіге қарағанда әлсіз болатынын бірауыздан мәлімдейді. Рим ақыны атқұмар Вергилий боз түсті жылқылардың торы түстерге қарағанда күші аз, пайдалануға жарамсыз екенін көрсетеді. Қазақ сыншыларының айтуына қарағанда, тобылғы торы түсті, жылқы ішінде өте сирек кездеседі, тобылғы торы-қаракөк пен шұбардан кейін үшінші тұрады.
Қазақ эпосындағы, тарихи жырлардағы батырлардың аттарын мен ХІХ-ХХ ғасырларда бәйгелерде көзге түскен жүйріктерді салыстырып қарайтын болсақ, бірде-бір боз түс кездеспейді, керісінше, атақты бәйге аттардың барлығы да баран түсті болғаны анық көрінеді.
Дәйім менің мінгенім алқаракөк,
Қаракөкке қададым үкілі шоқ.
(Қара өлең)

Соны айтып Ер Бегіс,
Қаракөк тұлпар жаратты, — делінеді «Ер Бегіс» жырында.
Желкілде, жаным, желе бер,
Астымда – қаракөк тұлпарым, — дейді Мағжан Жұмабаев.
Қаракөк жылқы ішінде сетер екен.
«Сетер» деп моңғол халқында жылқының ішінде ерекше жақсысын таңдап, құлын кезінен қоя береді, ешкім мінбейді, тіпті ұрылар да ұрламайды, анда-санда иесі тойға, салтанатқа мініп барады. Сетер жылқы қартайып, өз ажалынан өледі. Сетерді көбінесе қаракөк түстен қояды. Сетер жылқы – моңғолдармен көршілес Баян Өлгий (МХР), Шыңжаң (ҚХР) қазақтарында – айрықша жүйрік қасиетті деген ұғымды білдіреді.
Қазақта атақты адамдардың, текті, әулетті шаңырақтың тұқымдарын елден ерекшелендіріп айтқанда «бұл қаракөктің тұқымы ғой» дейді. Абайдың әкесі Құнанбай өзінің әулетін «Қаракөктің тұқымымыз» деп ажыратқан.
Орта жүзде абақ-керейдің төре тұқымынан шыққан батыры Шәріпханды халық «жеті атасынан қаракөктің үзілмегені» деу себебі, Абылай ханның тұқымынан шыққанын және содан бері батырлық, билік дәстүрі жалғасып келе жатқанын меңзейді. Қарпайым халықтан, қалың бұқарадан шыққан адамға халық «қарадан шыққан қаракөк қой өзі» деп таңырқайтын. Жезтаңдай шешен, айтулы ақындарды «қаракөк шешен», «қаракөк ақын» деп мадақтау дәстүрі қалыптасқан. Абайдың өзін де «қаракөк ақын» деп айтқан екен.
Дерек берушілердің айтуынша, бай-шонжарлар өздерін елден ерекше көрсету үшін қаракөк түсті құлын жарғақ киген. Сыбанның биі Нарынбайдың баласы Тайлақ ерке, есерлеу боп өссе керек. Өзіне арнап тігілген торы жарғаққа көңілі толмай, өрістегі жылқыға шауып барып, жеті қаракөк құлынды бауыздап, обалды қылып, әкесінен теріс бата алыпты. Адай руының 80-ге келген шалының 100 қаракөк байтал беріп, беріш руының 18 жасар қызын айттырып алғанын Х.Арғынбаев та жазады.
Қазақта сонымен қатар ақ жылқыны, ақ боз атты «қызыл ат», «қызыл жылқы» деп атау да қалыптасқан.
Тарихи жырларда ақ және қара жылқыларды көне баламасымен атау кездеседі. Қызыл жылқы, қалыңмалға берілетін жылқы түстері туралы Кете Жүсіп Ешниязовтың «Сұр мерген» поэмасында суреттеледі:
Үш түрден бөтен емес жылқы аламын,
Ішінде құлын, құнан болмасын тай.
Сары ала елу қысырақ бесті аламын,
Алпысы ала болсын қызыл құмай.
Алпысты торы аладан тағы аламын,
Айрықша сұлу болсын қызыл құмай.
Келмесе айтқанымдай, жас пен түсі
Қызымды қоспағаны саған Құдай…

…Бір күні жылқы ішінде отыр еді
Екі баран, бір қызыл атты көрді.
Қарулы үш жолаушы жетіп келген,
Екі қызыл, бір баран атқа мінген.
Екінші ат көкшіл қызыл құпия біткен,
Тар мықын, бөктеріншек тұяқ біткен.
Сондағы Бөгенбайдың айтқан сөзі
Жылқының тұлпары еді Нарқызылым,
Шырағым, ырым қылып сен мін деді.

Жасынан жылқымен көзін ашқан қариялар қызыл аттың шығуы «қаракөк-боз-қызыл», яғни жас қаракөк жылқы біртіндеп бозарып, қартай келе қызыл, демек, бір жүні қызыл,біржүні ақ болып кетеді дейді. Тәжікстандағы түркі елі локайлықтар да жас кезінде қызыл атанған жылқы қартая келе тарлан немесе боз тарлан атанады екен деп көрсетеді.
«…Ал осы қызыл ат қартайса алдымен басы, бірте-бірте бүкіл денесін қоңырқай теңбіл басады, мұны тарлан дейді…»
Демек, қызыл – қаракөкке де, ақбозға да жатпайды. Осы екі түстің ортасындағы аралық түс:
Мінген атым Бозтарлан,
Көңілде бар көп арман, — атының да, өзінің да қартайып, өткен өмірін армандаған адамның әуені.
Ауылым Сауыр көшсе Сайхан қонар,
Кәрібоз қартайғанда тарлан болар.
«Тайында жоғалып, тарланында табылды» деген мәтелде «Жастай жоғалып, қартайғанында табылды» деген ұғыммен бірдей.
Сонымен қазақтың ең жақсы көретін түсі қаракөк десек, қаракөктен тарлан шығады деп қорытынды жасауға болады. Ал басқа түстерден тарлан шықпайды, тарлан деп аталатын аттардың жақсы болатыны түбі қаракөк болса керек. Ер Тарғынның әйгілі Тарланы кезінде қаракөк болғаны айдан-анық.
Ертеде скиф-сақтардан бастап күнге арнап «көңілім де ақ, ниетім да ақ» деп ақбоз жылқыларды құрбандыққа шалған. Күннің түсі қызыл, қазақта «қылаңдана күн шықты» дейді, қылаң (ақбоз) жылқыларды «қызыл» деп атау ықылым замандардан күнге табынудан шығуы да мүмкін.
Қаракөктен кейінгі жақсы түстердің біріне саналатыны – шұбар. Шұбардың өзі бірнешеге бөлінеді: бозшұбар, көкшұбар, байшұбар. Атбегілердің айтуы бойынша, шұбардың тұқымы өте аз, бірақ айрықша сүйкімді келеді. Ф.Г.Добржанский мен П.Плещеев қазақ байларының арасында арнайы шұбар түсті жылқы өсірумен айналысатындары барын көрсетеді.
Қараөткелдің баурайында қалың шұбар
Көкмойынға үкілеп тақтым тұмар.
(Иманжүсіп)

Ерейменнің түбінен түн қатайын,
Бозшұбардың шылбырын шұбатайын.
Маған десең, Бозшұбар, бәлі арам қат,
Сол түнде Жамал қызбен бір жатайын.
Қара өткел, Нұра, Ереймен аймақтарында шұбар жылқы өсірумен атағы шыққан байлар болған. Халық өлеңінде:
Шұбарым, арғымағым, бозтарланым,
Түскенде сен есіме көп зарладым, — деп, жақсы көрген адамын бірінші шұбарға, одан кейін арғымаққа, соңында бозтарланға теңейді.
Ащыкөл, Тұщы өзендей сайың бар ма?
Желіде сексен шұбар тайың бар ма?..

…Сіздің мінген Бозшұбар
Аяғы төртеу жете ме?…
(Тама батыр)

…Жолбарыстай шұбарды
Таңдап мінер ме екенбіз!
Сол шұбарға мінген соң
Қоңыраулы найза қолға алып,
Қоңыр салқын төске алып,
Қол төңкерер ме екеміз…
(Ақтамберді жырау)
Абай Алшынбай аулының күйеуі болады. Ділдә Алшынбайдың немере қызы. Ділдәні алғаннан кейін Абай Алшынбайға сәлем бере, амандаса барады. Қайтарда қайыны әдет бойынша күйеуге «қалаған, сұрағаның бар ма?» деседі. Сонда Абай: шұбар айғырдың үйірі деген қысырақты алғысы келетінін айтады. Мұны Алшынбай бере алмай, «батамды алсын» дейді. Абай: «Ондай батасын сатқан шал өзімде де бар», — деп Алшынбайға бармай кетеді.
Амангелді батыр 1918 жылы жазда қалыңдығы Балым қызды айттырғанда төрт шұбар ат жеккен күймелі арбамен келген.
Мысалы, Кенесарының жақсы көретін түсі шұбар болған. Абылай заманынан бар «ханның қазынасы» деп аталған шұбар түсті арғымақ табындарының бір ұшығы Кенесарыға жеткен. Кенесары мен қырғыздардың арасындағы соғыстың ұшқындауы шұбар түсті жылқылардан шыққанына зерттеулерде көңіл аударыла бермейді. Кенесары Жетісуға (Балқаш) ауып көшіп келгенде, қырғыздың тынай және бөлекпай руларының барымташылары шұбар түсті арғымақ табындарының бір бөлегін айдап әкетеді. Көздің қарашығындай сақтап, жауға бермеген сүйікті жылқыларын айдап әкеткенде, қатты ызаланған Кенесары қырғыздарды тәртіпке үйрететінін айтып ант береді.
«Шұбар ат ойнақы келеді, таз әулекі келеді» дейді халық мәтелінде. Ақындар, сал-серілер әр жылқының қадір-қасиетін тани білген ғой. Кіші жүз Қожантай Қойбас ақын:
Жылқы ішінде шұбармын,
Шұбарға таққан тұмармын.
Өзім шұбар болған соң,
Ойнап бір топтан шығармын.
Сонымен қатар шұбар аттардың «Өзге жылқыда кездеспейтін бір ерекшеліктер бар: біріншіден, шұбар иесіне өте адал болады, тасқа арқандаса да арымайтын мықты келеді. Үшіншіден, шұбардан салған айғырдың көпшілігі үйірін кім көрінгенге айдатпайды».
«Қатының шұбар болса – жаның тыныш,
Атың шұбар болса – малың тыныш».
«Жанын берген Жанақтың шұбарын жер» деген мәтелдер бекер айтылмаған. Шұбар атты жұмбақтағанда: «жамаулары болса да, тесік білінбейді» дейді екен. Шұбар жылқының бір кемшілігі – тұқымы аз болады, көп өспейді, — дейді тәжірибелі жылқышылар мен ат танығыш бапкерлер. Енді біреулер шұбар жылқының құйрығы аз болады, сабау құйрық, селеу, селдір құйрық деп жаратпайды.
Шұбар жылқылардың пайда болуы, деп көрсетеді Ж.Жансейітов көк пен торы, жирен, қара жылқылардың будандасуы дала жағдайында көп жылдардан соң торы шұбар, күрең шұбар түстілерді береді, ал қара шұбарлар өте сирек туады, сондықтан ерекше қымбат бағаланады. Шынында да, жылқы табындарын аралағанда шұбар жылқылар өте сирек, ал қара-шұбарды кездестірсең өзіңді бақыттымын деп санағандай боласың.
Қазақтың қаракөк пен шұбардан кейінгі жақсы көретін түстері: тобылғы торы, күрең, жирен, т.с.с., бір сөзбен айтсақ, баран түстерге айрықша ықылас білдіріп келген.
Шымқай торыны қазақ тобылғы торы деп атайды, бұл да өте сирек кездесетін және жоғары бағаланатын түс. Әр халық шымқай торыны өзінің тұрмыс-тіршілігінде кездесетін затпен теңеген. Ертедегі шығыста арабтар, парсылар: «Аттың ең жақсы түсі құрма жемісіндей торы болса, ол ыстықты да, суықты да көтеретін шыдамды жақсы жылқы» — деген.
Атбегілердің айтуынша керторы, қоңырторы тобылғы, торыдан соң жақсы түстер ақтанкер – қолтығы, шат жүндері арқардың ақтаңлағы сияқты болады, жотасы торыға ұқсап тұрады. Шымқай қоңыр – қара мен торының арасындағы түс. Құбақан – қоңыр, керіге де, құлаға да жатпайды. ХІХ ғ. аяғында Баян Өлгийде өңшең торы жылқы біткен Батынасын, өңкей қызыл қойлы Самты деген байлар малдың түсіне бәстескені жайында ел аузында төмендегідей өлең сақталған:
Батынасын, Самтыдан бай өтіпті,
Келген адам торы жылқы жетектепті.
Торы жылқы мен қызыл қой есебі жоқ,
Аты арықтап баққан жан тепектепті.
Қымыздың қызуымен Батынасын:
«Мың торы жылқы шығарам Самты» депті.
Байлығыма барша жұрт нанды» депті,
Ия, Самты отырып былай депті,
«Мың қызыл шығарамын саулық», — депті.
Алтай мен Шыңжаң қазақтары ақ түсті жылқыларды, «ақбоз атты» көпшілік жағдайда «көк ат» деп атайды. Біздің ойымызша, бұл ертедегі ғұндар мен көне түркілердің аспан құдайы – Көк тәңірісіне ақбоз аттарды құрбандыққа шалуынан қалған. Қазақтар әлі күнге дейін найзағай ойнап, күн күркірегенде «Көк айғыр кісінеді» деп, «От аз, көмір көп» деп, шөмішпен босағаны соғады. «Көңіл жүйрік пе, көк дөнен жүйрік пе» деген сөз байламы да жоғарыдағы фактілерге орай шығуы мүмкін.
Боз түсті жылқыларды қадірлеу әртүрлі әдет-ғұрыптарға, жөн-жоралғыларға қатысты. Боз биенің сүтіне шомылса, адам бойындағы ауру-сырқау, қайғы-қасірет кетеді деп ырым қылады. Алпамыс батыр жауды жеңіп, жорықтан қайтып келген соң, тақсірет тартқан ата-анасын боз биенің сүтіне шомылдырады. Әлі күнге дейін балаға анасының алдындағы өтелмес қарызы барын айтқанда, «осы шешеңді боз биенің сүтіне шомылдыратын жайың бар ғой» деген сөзді ел арасынан естуге болады.
…XVIII ғасырдың аяғында Семей жерінде Төртуыл мен Жантекей руларының екі байы құдаласып, Жантекей жағының қызы ұятты болып шығады. Сонда екі жақтың билері халықтан жасырып, құдаласқан екі баймен келісе отырып, қызды 40 ақбоз биенің сүтіне шомылдырып, күйеуіне қосады. Билер соты бұл жерде қазақтың үлкен екі руының арасында кикілжің, талас болмауын көздеп, ақбоз биенің сүтінің тазартып, жаңғыратынына және 40 санының ғұрыптық культіне сүйенген.
Қоңырбай батыр бір сапарға аттанып кеткенде, некелесіп қойған сүйген қызының елін қалмақ шауып алып кетеді. Арада біраз жылдар өткенде (ол кезде үйленген, балалы-шағалы болған), батыр қалмақтан кегін алып, бұрынғы сүйген қызын еліне алып қайтады. Қызды қимай, қайтадан үйленгісі келіп, ақсақалдардан ақыл сұрайды. Сонда ақсақалдар қызды боз биенің сүтіне шомылдырып, батырға қайта қосқанда, өзінің бұрынғы әйелі қолына су құюға да жарамай қалыпты деген аңыз бар.
М.Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясындағы «Қодардың өлімі» трагедиясының бір нұсқасы Аякөз тұрғыны А.Оразалиевтан жазып алған едік. Тобықты билері келінімен жанасқан Қодарды жартастан лақтырмай тұрып, екеуін де боз биенің сүтіне шомылдырып, екіге бөліп жіберу туралы Құнанбайдың келісімін алады. Бірақ жасына бірбеткей батыр Қодар бұған келіспей, өлімді жөн көреді.
Бойдай талай болған басым,
Боз биенің сүтіне жуған шашым, — деп келеді халық өлеңінде. Ақбоз атты қадірлеу мен боз биенің сүтін қасиетті санау – моңғолдарда ежелден бар дәстүр.
Ел, жер тағдыры сынға түскен шешуші ұрыстар алдында ақбоз ат сойып, әскерге ақжол тілеген. «Қобыланды батыр» жырында Қараман: «Боз ат шалып Құдайға, қырық мың қол алып» Қобыландыға көмекке аттанады.
Шыңғыс хан Қытайға ұлы аттанысқа жүргенде, бір қырдың басында шатыр тігіп, батырлардың, ру басыларын жиып, көк тәңірісіне құлшылық қылып, құрбандыққа боз жылқы шалған екен. Қазақта 1726 жылы үш жүздің басы бірігіп, Әбілқайырды бас қолбасшы сайлап, жоңғарға қарсы шыққанда осындай рәсім орындалған.
Кейін мұндай рәсім Абылайды хан сайлағанда орындалған.
Боз биені шұралап,
Құрбандыққа шалыпты,
Кеуделерге құран ап,
Қолдарын қанға малыпты.
Батырлар бастап сөз ашып,
Бармақтарын кесіпті.
Қанды қанға шыласып,
Бәрі былай десіпті:
Опасыздық еткенді
Боз биенің қаны атсын.
Екі ел арасындағы соғыс тоқталып, бітімге келген жағдайда ақбоз бие сойылып, қанына елшілер екі қолдарының сұқ саусақтарын батырып, енді ешқашан жау болмаймыз деп аттасқан. 1740 жылы Абылай хан мен жоңғар қонтайшысының арасында бітім болып, жоғарыдағы шарттарға келіскен. Ақбоз ат сойып ант беріп, куә болу қазақ салтында ХХ ғасырдың басына дейін жеткен.
«…Қырғыз-қазақтарда және қырғыздарда халық сотының алдында жалған айғақ болғаны үшін Құдайдың қаріне ұшырамас үшін жасалатын бір шарасы бар. Өтірік айғақ боларда, осыған арнаған құран оқып, ақбоз биені (ал ұсақ іс болса ақ қой – ақсарбас) сойып, етін асып жейді. Өтірік айғақ куә болғандардың кінәлары сонда ақбоз атқа ауып кетеді…». Патша өкіметінің отарлауына түскен қазақтардың ақсарбас, ақбоз шалып, етін жеп, қандай жалған өтіріктерге баратынын басқа авторлар да жазады. Кезінде адамның, елдің өмірінде айрықша оқиға болған бұл салтты, еркінен айрылған отарлық бұғауға түскен халықтың қалай өзгертіп жібергенін көруге болады.
Жеңістің хабарын білдіру үшін ақбоз атты жаушы, жеңілісті білдіруге баран атты (қара атты) жаушы жіберілген. Бұл салт О.Сүлейменовтың «Ақ жаушы мен қызыл жаушы» өлеңінде әдемі келтіріледі. Жеңіспен оралған рим триумфаторлары Жеңіс қақпасына ақбоз атпен кірген. Ақбоз атты адам айбынды көрінеді және ақбоз түс жеңістің символын білдіреді. Бұдан басқа ақбоз атты құрбандыққа шалу: көптен келмеген туыс-жекжаты келгенде, жаугершілікте жоғалып кеткен тумасы табылғанда, табындағы мал өліп, жылқы шығынға ұшырап тоқтамай қойғанда, жеті атадан қыз алысқанда, хан сайланғанда, Наурыз басталарда орындалады.
Ақбоз жылқының алыс жолға шыдамайтын әлсіз, бәйгеге шауып жарытпайтын төзімсіз екенін көптеген жылқышылар мен ат жаратып жүрген атбегілер де бірауыздан мойындайды.
Осы орайда мына бір қызық мағлұматты келтірген дұрыс сияқты. Тәуке ханның «Жеті жарғысында» «Ақбоз атқа құн жоқ» деген бап болған. Ақбоз атты ұры ұрласа, болмаса жылқышы жоғалтып алса, құн төлемеген. Жоғарыдағы фактілерге сүйенсек, керісінше, ақбоз атың құны басқа жылқыдан бірнеше есе артық болуы керек еді, алайда «Жеті жарғыда» боз жылқыға таза практикалық жағынан қараған, онда тұрмыста пайдалануға әлсіз ақбоз аттың құны бағаланбаған.
Қылаң түс пен баран түстің бәсекесі деуге болатын бір оқиғаға назар аударайық. 1810-1820 жылдары Орта үз арғын-қуандық Сапақ қылаң түсті 17-18 мың жылқы, арғын-сүйіндік Азнабайға 12 мың қара бойдақ, сүйіндік Бапаққа 10 мың қаракүрең жылқы бітіпті. Қазақта:
«Бай болсаң Бапақтай бол,
Азнабай, Сапақтай бол», — деген сөз бар.
Азнабайдың Сейтені Сапақтың қызын айттырады. Байлар былайша құдандаласады. Астана жағында, Сапақтың көлі деген көлге таңертең күн шыға жылқысын Сапақ, кешке күн бата Азнабай жабатын болады. Сапақ Азнабайға, егер жылқыңның саны менікінен көп болса, қызымызды қалыңсыз ал дейді. Азнабайдың көңіліне күдік кіріп, Бапақтың 10 мың жылқысының жартысын қосып алады, сонда екі жақтың жылқылары 17-18 мыңнан, тең болады. Күн шығып келе жатқанда күннің көзімен шағылысып, көл бетін қылаң жылқы жауып кетеді. Кешқұрым көлдің маңы құмырсқаның илеуіндей құжынап, баран жылқы қаптап, ине сұғатын жер қалмапты. Төбеде тұрған Сапақ, өзінің жылқысына көңілі толмай: «…Қылаң итты жылқы деп асырап қажеті жоқ екен ғой депті…». Бәсекеде Азнабай жеңіп, Сапақтың қызын қалыңсыз алған екен.
Ұлтарақ (1845-1906) байдың ұлы Алтайдың Қосағашынан Абылтай (1840-1920) деген байдың қызын айттырады. Оқиға 1870 жылдары болған. Абылтай Ұлтарақбай болса 300 қарагер жорғаның аяғына сақина салып беріп алсын менің қызымды деп айтыпты, бірінші бай болса алтыннан, екінші бай болса күмістен сақина салсын (ол заманда Алтайдың байлары аттарының жіліншігіне, алдыңғы екі аяғына, кейде 4 аяғына түгел алтыннан, күмістен сақина салады екен). Ұлтарақ құдасының тілегін орындап, 300 қарагер жылқының алдыңғы аяқтарына алтыннан сақина салып апарыпты. Абылтай бай қызын 24 түйе жасауымен, шаңырағының үстіне құл мен күң мінгізіп аттандырыпты. Абылтай серіктеріне мұның үйіне пышақсыз барайық, бұл бай өлкенің сасық байы ма екен, әлде екі жағын бірдей көре ме екен деп сөз байласады. Ұлтарақ құдаларын 18 қанат ақ отауында қарсы алады. Дастарханға табақ келгенде Абылтай 80 серігімен қоса пышақсыз едік дейді (қазақ салты бойынша құда пышақсыз келсе, құдасы «ал менің пышағымды!» — деп айтатын ырым бар) әс-сәтте Ұлтарарқ 80 пышақ тастай салған дейді».
Кезінде Керей елінің игі жақсылары Ырсай Аюұлы (1785-1859) мен аға сұлтан полковник Есеней Естемесов (1787-1870) Қожағұл Бертісовті 1824 жылы (Біржан салдың атасы) Көкшетау дуанына аға би, әрі төбе би сайлатқан. 1844 жылдың жазының аяғында Ырсайұлы Құдабайға атығай елінің байы Зілғараның (1797-1894) қызы Зылиханы айттырады. Жаз жайлауда бас құда Есболмен 250 адам алып Зілғараға құда түсіп қайтады. Зілғара 140 адам алып Ырсайдың еліне барып «құйрық-бауыр жесіп» құдалықты бекітеді. Іле-шала Зілғара қызын ұзатып той жасайды. Қалыңмалға Зілғара: «Мырза шұбар жылқының тұқымынан нағыз бір айғыр үйір жылқы берсін!»-депті. Сонда Ырсай бекзада: «Ұялмай, тиістісін сұрасын», — депті. Зілғара басқа ештеңе алмайтынын айтыпты. Соны естіген Ырсай мырза ырзашлығын білдіріп, құдасына мына малдарды берген екен:
Шымқай ақ түйеден — 46,
Ақбоз жылқыдан — 35,
Шұбар жылқыдан — 45,
Мақпал қара жылқыдан – 35,
Қаракөк жылқыдан — 45,
Асыл тұқымды өгіздерден — 55,
Жанат ішік — 45,
Әсем күймеден — 4,
12 қанат үй — 4, сүйектерне күміс жапқан, шаңырағына шоқ орнатқан.
Ырсайға 16 мың ақбоз, шұбар, қаракөк, мақпал қара, күрең түсті қаз мойын жылқы біткен. Бұл дәулет он атасынан бері арылмай келе жатқан дәулет екен. Ырсай келіні Зылиха түскенде, үлкен той қылып, елге салтанатын көрсетіп, Атығай-Қарауыл мен Қанжығалы-Күрлеуітті тамсандырыпты.
Өткен замандарда қазақтың ірі байлары жылқы табындарын жүздеп, мыңдап түске бөліп өсірген Сарыарқада ХІХ ғ. ортасында 17-18 мың жылқы айдаған Алда мен Жұман деген байлар 6 түске бөліп өсірген дейді. Жылқысының саны көбейіп бір түстен екінші түсті бөліп шығарарда, сол түстен құрбандық шалып сән-салтанатпен атап өткен. Атақты Оразбайдың 3 мың жылқысы да бірнеше түске бөлініп бағылған. Оған ел арасында айтылатын «Оразбайдың көк тырнасы», «Оразбайдың қарақұрттары» деген сөздер куә. «Оразбайдың қарақұрттары» — жер қайысқан қалың жылқы жердің түгін қалдырмай, отап жеп кетеді деген ұғымнан шыққан көрінеді.
Хандар, бекзадалар,ауқатты, бай адамдар, бақсылар, сал-серілер астындағы атының түсімен бірдей киім киген. Абылай хан Алшаңбозына мінгенде, ақ киім киіп шыққан.
Ә.Марғұлан «Жиренше» атты бақсы-балгердің есімінің пайда болуы жирен түсті ат мініп, жирен түсті киім кигеніне байланысты шыққан деп түсіндіреді. Ақан серінің өмірбаянын зерттеген М.Жұмабаев: «…Біресе (Ақан сері-А.Т.) боз атқа мініп, ақ киген, біресе қара атқа мініп, күрең киген…» деп жазады. Шыңғыс ұлы хан сайланғанда ақбоз атқа мініп, ақ киім киген.
Тәжірибелі жылқышылар: жаздың аптап ыстығында, әсіресе шаңқай түсте ақбоз мінсең, ыстыққа шыдамды келеді, қара, қаракерлер ыстыққа онша шыдамды емес деп көрсетеді.
Профессор Бек Сүлейменов жазып алған бір тарихи әңгімеде Кіші жүз сұлтандарының Абылайды үш жүздің ханы болып сайланғаннан кейін (оқиғаға 1781 жылы өтуі мүмкін – А.Т.) күтіп алу рәсімі көрсетіледі. Хан түсетін ақ ордаға ылдидан қырға дейін бірнеше шақырымға кілем төселіп, кілем төсеніштің екі жағын ала он ақбоз атқа мінген қыз бен жігіттер тура солай киініп, он қаракер атқа мінген қыз бен жігіттер де тура солай киініп, он қаракер атқа мінген қыз жігіттерге қарсы қарап тұрған, сөйтіп 200 қыз бен жігіт ақбоз, қаракер, жирен, торы, құла т.б. жылқы түстеріндей киіп, ханды сән-салтанатпен қарсы алған. Оқиға Ақтөбе облысы, Мұғаджар жағындағы «Кілем жайған» жеген жерде өткен.
Қарсы алатын жерге сайлауыт атты қосындармен амандасуы түрік халықтарында бертінге дейін сақталып келе жатқан дәстүр болды. 1948 жылы Шығыс Түркістан республикасы орнап, Үрімшіде маусым айында Оспан батыр Исламұлын қарсы алу сәтін көз көргендер былай суреттейді:
«Оспан батыр Ақбоз атымен қос қапталда және алдында үш жолбастаушысымен келе жатты. Көк байрағы алыстан мен мұндалайды. Елу метрдей жерде шені мен жасына орай лауазымдылар. Ал олардың ізін ала қос қатар түзген жасағы бар. Тек Оспан батыр мінген арғымақ қана ақбоз, қалған төрт жүз кісінің мінгені сүліктей қара сәйгүліктер. Бәрі де Алтайдың ең таңдаулы жануарлары. Үрімжіге таяғанымызда жол бойында ілінген тулар мен ұрандарды байқадық. Қалаға кіруіміз мұң екен бізге қарай беттеген қалың топты көзіміз шалды. Алдында ұлттық киім киген бір кісі ақбоз атымен жақындай түсті. Соңындағылар түрлі ұрандар көтеріпті. Әлгі адам бір кезде жанындағы үш кісімен топтан бөлектеніп, жүрісті жылдамдатты. Оспан батырға 20-30 метрдей қалғанда атынан түсіп, жаяу адымдады. Батыр да үзеңгіден аяғын алып, жұмсақ, бірақ нық адыммен жаңағы адамға қарай жүрді. Бәрі тоқтап, тағатсыздана күтуде. Келген адам батырға қол созымдай жер қалғанда оған аса құрметпен сәлем берді. Бір кезде Оспан батыр Иса Алптекинді кең құшағына алды» — деп жазады Оспан батыр туралы деректі зерттеуде.
Асқа, тойға келгенде жас жігіттер мен қыздардың киімдері аттарының түстерімен бірдей болған. Ұлы жүз Тайторы Садырмектің асына Райым деген байдың қызы Гүлшаш сұлудың келуі: «Асқа келгенде Гүлшаш қасына екі қыз, сегіз жігіт ертіп, өзге елден бөлек келген. Екі қыз бен Гүлшаш темірдей үш қаракөк арғымақ мініп келген. Ал сегіз жігіт бір түсті ылғи алаяқ қара ат мініп, басына кигендері сары мақпалмен тыстаған қара бұйра бөрік, үстеріне қара мақпалдан бешпент киген. Гүлшаш өз басына шеттігін маржанмен желбіршектеген ақ күндік салып, шашының ұшына ылғи ақ меруерт тізіп, сексен тал ғып өріп, үлде мен бүлде киіп және бастарына қол шатыр ұстап кепті».
1869 жылы бір асқа бара жатқан жолында И.Ибрагимов жолшыбай кездескен қазақ жастарының сән-сипатын былай деп жазады: «Бір кезде алдымыздан бір түсті ақбоз атқа мінген, қызыл-жасыл киінген 10 шақты қыздар шықты. Олар да асқа бара жатыр екен. Бірінен-бірі өтеді: маңдайлары жарқырап, қолаң шаштары тербеліп, бота көздерін төңкеріп қарайды. Байқаймын: біздерді менсінбей, тәкаппарлана қарайды. Бұлар біздерге қосылған соң қазақ даласы сұлулардың даласына айналып кеткендей көрінді. Мен осы сапарымда білдім: қазақтар табиғатқа, табиғат қазақтарға ұқсайды екен».
Сарыбайдың асы 1890 жылы Ұзынағаш ауданындағы Үшқоңыр жайлауында өткен. Екей Сарыбайдың асына Шымкент, Сайрамнан Бүркітбай датқа 40 кісімен бірге Майкөт ақынды алып шығады. 40 жігіт аттарын парлап, сәулет асырғалы, он боз атқа, он торы атқа және он шұбар жорғаға мініп, аттың түсіне қарай киінген екен.
Құлпырған алуан түрлі жылқы түстерімен сән-салтанат құру, ежелгі көшпенділерде кеңінен қанат жайған, әр шешуші ұрыстар алдында дұшпанға сес, үрей көрсету үшін көрсетілген. «…Хундардың атты қосндары (Қытай армиясының айналасында былайша сап түзеп) қатар тұрды:
кілең ақбоз аттылар батыс жақта,
көк аттылар шығыс жақта сап түзесе,
қызыл немесе күрең аттылар оңтүстікте тізіле сап түзеп тұрып еді…». Түрлі-түсті атты әскердің орналасу тәртібінің мәні бар, хундар мен көне түріктер ақ түспен батысты, көк түспен шығысты бейнелеген, мысалы: Ақ орда, Көк орда, т.с.с.
Қазақтар мен қырғыздар дала сахарасын мекендеген сақ, ғұн, түркі халықтарының ұрпақтары болғандықтан, ұстанатын сан ғасырлық әдет-ғұрыптары, ерлік дәстүрлері ұқсас келеді. «Көкетай» жырында көне көшпелі елдің соғыс салу дәстүрі ғұндардан аумайды. Манас Қоңырбай мен Жолайды жеңу үшін әскеріне қылаң не баран мінгізеді. Жауға түнде ай жарығымен шабуыл жасаса ақбоз ат мінгізеді. Күндіз шабуыл жасаса күн жағынан шабуыл жасайды.
Аса құрметі қонақ келгенде, көптен күткен жоғы табылса, ұл бала дүниеге келсе түр-түсі ерекше жылқы сойып қарсы алу көшпенділерде ертеден бар. «…Сатемір хан (Әмір Темір – А.Т.) Едігені қарсы алғанда төбел бие сойды, төрт қырлап ошақ қазды…» мұндай ғұрып Едігенің баласы туғанда да орындалады.
Алтыннан шүмек ойдыртты,
Күмістен түбек қойдыртты,
Барлы-жоғын сойдыртты,
Жалғызыма тисін деп,
Арақ пен шарапқа
Сонда жұртты тойдыртты.

***

Аруағы атам қолдай көр деп,
Ұстап ап көк қасқа тай айтып шалды.
(Арқалық батыр)

***

Төрткілдеп ошақ қаздырып,.
Төбел бие сойғызып,
Төменде бидің кеңесін
Біз де бір құрар ма екенбіз?
(Ақтанберді)
«Төрт құбылаң сай болсын», «Төртеу түгел болса, төбедегі келеді» дейді халық даналығы. Төрткүл ошақ дүниенің төрт бұрышын, төбел бие – төбедегі тәңірі аспанмен астасып жатқан ой-арманды білдіреді. Сонымен қатар, қонаққа қой сойып бас тартқанда бастың маңдайын қасқалап, ұзыннан тартқан сызық сіздің жол қонақ жолы, көлденеңі біздің жол, екі жолымыз түйіскен екен деп ырымдайды. Шын мәнінде өстіп қойдың маңдайын кесу – дүниенің төрт бұрышы дегенді білдіретін сияқты. «Маңдайың жарқырап дүниенің төрі ашық болсын» деп тілек айтыуы, осы сөзбен мәндес болу керек. Қазақта «алты алаш, төрт төңірек» деген сөз алты сан алаш жұртының төрт төңірекке тарғанын білдірсе керек.
Шыңғыс ханның таңдаулы гвардиясы «мың бахадүрлер» қара түсті арғымақтар мінген. Ақсақ Темірдің де жеке гвардиясы біркелкі ат мініпті.
1918 жылы Семейде ұйымдасқан Алаш полкі кілең торы атқа отырғызылыпты, сөйтіп «торы атты алаш полкі» атанған.
ХІХ ғ. басында найман-төртуыл Бауке батыр Қытай боғдыханына, оң жағынан қарағанда ақ, сол жағынан қарағанда қара, өте сирек кездесетін ат және бір жұп алтын үзеңгі тарту етіпті, мұны қазақта нысаналы жылқы деп атайды екен.
1846 ж. Кенесары елші жібергенде, қырғыздар кеңесіп: неде болса қазақпен бірде тату, бірде жау болып келсек те, азап-асылымыз аралас жұрт едік, қандай болса да тату тұрарлық деп, ала атқа жолбарыстың терісін жауып сый-таралғы жасаған.
Көп халықтың батырлық жырларында хан батыры болатын атақты батырлардың жолбарысты өлтіріп, терісін атына, не сауытына жабатыны туралы сюжеттер кездеседі. Шахнамедегі Рүстем батыр, грузиндердің «Жолбарыс терісін жамылған батыры» (Автандил), қазақ эпосындағы Қамбар батыр. Манастың Көкетай асына барарда жанына ерген қырық шораның жабдықтарын Манастың жары Қаныкей дайындайды.
Тысқа шығып қараса,
Қырық шораға қырық тұлпар
Күн ілгері бақтырған,
Сауырына бәрінің
Жолбарыс тері жаптырған,
Алтын жүген тақтырған.
Құранды ер ерттетіп,
Мамық жастық көпшік қып
Тартпаны үштен тарттырған;
Ор қояндай орғытып,
Алаң-құлаң ойнатқан,
Сумаңдатып жыландай
Ауыздығын шайнатқан,
Оттай көзін жайнатқан,
Оң қанжыға басына
Бір-бір дабыл байлатқан,
Білезіктің бәрі алтын,
Дөңгелегі сары алтын,
Сары алтынға саптаған.
Бұл Қобыланды батырдағы Құртқаның Тайбурылды жаратуын еске түсіреді. Жалпы қазақ пен қырғыздың жылқыға байланысты әдет-ғұрыптарның ұқсастығы сонша, бір-бірінен айыру қиын. «Ат жақсысы – бозы, ит жақсысы – тазы» деген мақалдың мәнін С.Сейфуллин өте дұрыс шешкен. Өзге түстен гөрі ақ, боз, қылаң түс айбындырақ, суықтау көрінетін дей отырып, жазушы: «…Көшпелі елдің жауынгерлік тұрмысында боз қылаң (ақ) жылқының қадірі өзге түсті жылқыдан артығырақ болған. Боз, қылаң нәрсе түнде де, күндіз де (әсіресе түнде), қарсы тұрған адамнан біраз жерге ұзап кеткен соң, баран жылқылардың баданадай болып көрініп жүретін жерінен тіпті көрінбей қояды. Сондықтан жауынгер елдің жортуылшылары жорыққа аттанғанда табылғанынша боз, қылаң атқа мінетін. Сонымен қылаң, боз ат ылғи жаудың жауға аттанғандардың астында болатын болған соң, қылаң, боз атқа мінгендерді көрсе жұрт үрпиісіп қарайтын. Қылаң атты содан айбынды көрінетін. Қылаң атты содан түсі суық көрінетін…»
Қазақтың жылқыға байланысты әдет-ғұрыптары көне замандарда қалыптасқан, ертеден келе жатқан салт-дәстүрлердің жиынтығымен, дәстүрлі түркі-моңғол мифологиясымен тығыз байланысты екенін көрсетсе, екінші жағынан, жылқы өсіруші әлем халықтарындағы ғұрыптармен астасып жатады.

Ахмет Тоқтабай, «Қазақ жылқысының тарихы» кітабынан

argymaq.kz