Байыт ҚАБАНҰЛЫ. Қонысбайдың қос жетімі

Bayıt Qabanulı
(Adamadardıñ tilegi boyınşa)

Bayıt QABANULI:

QONISBAYDIÑ
QOS JETIMI
(Äñgime)

Eki qolın artına ustap arı beri jürgiştep tağatsızdanıp turğan Nurqoja işki jaqtan asığıs şığıp kele jatqan däriger äyelden:
— Janböpe qaytıp tur — dep edi, däriger:
— Bola bergen joq, on mïnwtpen awırıp tur. Äyeline ğaşıq jigit
asıqpaydı, tos — dep qaljıñday külip qayta kirdi. Nurqoja da mırs etip:
«Yapıray osı äyelderdiñ tınış jüre almaytını nesi eken» — dep oyladı da kütw bölmesiniñ orındığına otırıp edi köñili alağızıp tağı da tınıştıq taba almadı. Bir jağı alğaş ret bosanğalı tolğatıp turğan äyeline janı aşıp «qayter eken» dep qorqıp, bir jağınan öziniñ äke bolatınına sene almay qwanıp bäygege şabatın at sekildi tıqırşï berdi. Sosın qoynınan jup-juqa qızılala oramal şıt şığarıp murnına tïgize ïiskep otırıp äyelimen alğaş kezdesken sätin oylap özdi özinen külip jiberdi.
…Üş jıl burın aymaqtıñ alpıs jıldıq toyı bolıp soğan at qoswğa barğan.
Bir küni ol aymaq ortalığına barıp keşke taman Qobdaözendi jağalap qosına qaray qaytıp kele jatır edi, sw jağasında uzın da juqa, qıp-qızıl äsem köylegi bar, bïik ökşe uzın qonış etik kïgen, aqşıl öñdi suñğaq boylı süykimdi boyjetken bir jïren attı jayıltıp tur eken. Qalalıqtarşa kïingen sulw qızdıñ at jayıltıp turğan jarasımsız jağdayın körgen Nurqoja attan tüsti de:
— Sälemetsiz be bapker boyjetken — dep mısqılday külip qolın usınıp
edi, qız jigittiñ basınan ayağına deyin bir şolıp ötip:
— Keş jarıq toyşı jigit — dep qolın da almadı. Büytedi dep oylamağan
ol säl sasqalaqtap qaldı da, usınğan qolın qayta tartıp:
— Jä sulw qarındas at bäygeli bolsın, sälem almaw degen qazaqtıñ saltı
emes edi ğoy — dep edi, qız:
— Köringen qızdıñ jolın tosıp, qolın ustap, köz jügirtip jürw sizdiñ
saltıñız şığar. Şındığına kelsek qırındağan jigit bitkenge qolın ustatıp qılımsï qalw da qazaq qızınıñ saltı emes. Qızıl, jasıl gül bitkenniñ öñine qızıqqan köbelek jeter jerine jete almay jolda qulaydı. Qız bitkenniñ qılığına qızıqqan körseqızar jigit äyelsiz qaladı ağası -dedi. «Mınawıñ nağız tentek qız ğoy» dep oylağan Nurqoja odan arı söylese tüskisi kep:
— Qarındas eki keştiñ arasında at baptap jürsiz be, joq älde kezdeswge
şığıp jigit tosıp jürsiz be — dedi «Sıbağañdı berdim-aw» degen kisişe qaljıñday külip. Bul sözdi estigen qız tük saspastan jigitke qarap:
— Qızıq ekensiz ağası, at baptap jürmin be, jigit tosıp jürmin be onda
şarwañız qanşa, äri osınıñ bärin täptiştep aytıp jatatın siz meniñ sırlas jeñgem nemese abısınım emessiz ğoy – dedi atın jayılta tüsip. Nurqoja işinen: «Mä sağan kerek bolsa, sıbağanıñ qanday ekenin körsetti ğoy mına qız» dep oyladı da sözdi basqağa burğısı kelip:
— Qarındas atıñız jüyrik eken, babı da jüzi jetken kezdiktey
qılpıldap turğan körinedi. Men de at qosqalı kelgemin, jolımız bir eken, meniñ atımdı körşi, babı qanday eken — dep ädeyi qızdı sınağanday minip jürgen atın köldeleñ tartı. Atqa bir qarağan qız bäygeniñ atı emes ekenin birden añğardı da jigitke qarap:
— Jaqsı at eken, biraq odan köri sizdiñ babıñız kelip turğan körinedi ğoy.
Al jolğa kelsek qosıla qoyatın türi joq, men sw jağalap at jayıltıp, siz qız jağalap basqa birdeme «jayıltıp» jürgen sıqıldısız ğoy — dep bir küldi de, öz atına qarap şılbırın tartıp mañdayınan sıypay turıp:
— Jaraydı jetimim qaytayıq, mına jigittiñ ekemizge tınıştıq beretin türi joq — dep atın jetektep jürwge aylandı. Nurqoja öziniñ oñbay jeñilgenin bilse de qızğa eş kektengen joq, atın jetektep jaqınday tüsti de:
— Jetimim deysiz be, bul qay jetim qarındas — dep edi, qız.
— Äke şeşesin ömir boyı qanjığasına baylanıp jürgen kim bar deysiz
ağası, dünïede ne köp jetim köp, solardıñ biri dağı, siz qay jetimdi bilwşi ediñiz — dep jürisin jıldamdatıp oza berdi. Basqa amalı qalmağan jigit tek qalğısı kelmedi me qızdıñ moynına salğan juqa qızıl ala şıtın uşınan ustap sırğıtıp tartıp alıp qaldı. Sonı bayqağan qız qayta aylanıp:
— Sizdi dap-darday ağa ma desem, äli de qızdıñ şıtına jarmaswdan arı
ketpegen bala ekensiz ğoy. Qızdıñ «Oramalı bes jüz jorğa turatının» biletin şığarsıñ balaqay. Qaytesiñ oramalımdı qaytar — dedi, biraq onı estigen Nurqoja bolmadı:
— Saw bolıñız sulw boyjetken, erteñ bäygede kezdeseyik. Eger seniñ atıñ
ozıp kelse oramalıñızdı qolıñızğa salamın, al meniñ atım ozıp kelse onda bes jüz jorğa turatın oramalıñızben qoş aytısa beriñiz — dep şaba jöneldi…

…Tağı biraz waqıt ötti, Nurqoja bir kirip, bir şığıp dızdaqtap jürgen bağanağı mısqılşıl kelinşekten bağanağı surawın qayta qaytalap:
— Janböpe qaytıp tur — dep edi däriger kelinşek tağı da mısqılğa basıp:
— Alla, alla, netken qızw maxabbat edi, äyeliñe janıñ aşıp bara jatsa
balanı öziñ nege tappadıñ, äli de bola bergen joq, bes mïnwtpen awırıp tur, tosa tüs jigitim — dep mazaqtadı. Nurqoja basın şayqap: «Seni me bälem tura tur…» dep oylap dalağa şığıp endi endi tañ rawandap bozarayın dep kele jataqan tınış tünniñ tup-tunıq qarakök aspanına telmirip az turdı da sonadayda baylawlı turğan atına barıp mañdayınan sïpap:
— Qalaysıñ jetimim, seniñ de tağatıñ tawsılıp tur ma, Quday ekemizdiñ
bağımızğa Janböpeni aman qılsın — dep Jetim jïrenniñ moynınan quşaqtadı. Sosın atına süyenip turıp Janböpemen üylenerdegi atasınıñ aytqan sözin esine tüsirdi.

Qonısbay şal ol ekewine batasın berip attandırar aldında Nurqojanı janına alıp:
— Balam Nurqoja! — degen, mına ömir kimdi jılatpadı. Men dağı sol
jılağandardıñ birimin, Janböpe de jılap östi, biraq ömir qalay jılatsa solay wata da aladı. Qudayğa şükir bügin baqıttımın.
…Eşbir kirşiksiz päk taza köñilmen bal-bul janğan jïırma jasımda ömirdi bastadım, Janböpeniñ şeşesine üylendim. Künderim qanday tätti edi. Biraq amal qanşa bar joğı bes-aq jıldan keyin jalğız-aq küni ömirim alay-düley boranğa urınğanday küyge tüsti. Janıma balağan jan jarım awırmay sırqamay jarqırap turıp ağıp tüsken juldızday jarq etti de joq boldı. Qayteyin sonday jaydarı baqıttı mañdayına sıyğıza almağan beyşora basımdı qoyarğa jer tappay ne barı bes jasqa da jete bermegen Janböpemdi quşaqtap köz jasımnan köl ornatıp kündiz demey, tün demey eñiredim jıladım. Jan jarımnıñ bar kezinde attap şıqqım kelmey baylawlı buzawday aynalsoqtaytın januyam öz üyime özim kirgim kelmey qaşqalaqtap jalğız erkem Janböpemdi qoynıma salıp alıp erteli keş at üstinde ana jaq, mına jaqqa sapar şegip jürip kep jüretindi şığardım…
Özegimdi jetimdik qayğısı örtep özime özim kele almay jantalasıp şarq urıp sırğaqtap jürgen sonday bir mazasız künderimniñ birinde qızım ekemiz Qobdadağı apayıma barğanbız. Sodan qaytıp kele jatqan jolda oylamağan iske tap boldıq.
Ala köleñke keş bolıp qas qarayıp bara jatqan soñ kişkentay qızımdı toñdırıp alarmın, tezirek jürip bir awıl tawıp qonayın dep asığıp kele jatqam. Kenetten astımdağı at eleñ ete tüsi de osqırınıp jiberip edi tım jaqınnan jas qulınnıñ kisinegen dıbısı şıqtı. Atımnıñ basın solay burdım, sonaday jerde bir qarayğan körindi. Jaqındasam ölip köp bolmağan bir jılqınıñ ölimtigi jatır, qasında bir jas qulın. Ölgen jılqınıñ ıstıq künge işi kewip ketken, oñ solın bilmeytin jas qulın enesiniñ bawırına bir jatıp bir turıp jemtik anasınıñ sarı swlı emşegin emedi. Atımnan tüsip qulınğa jaqındasam oñı men solın da ayırmağan bayqus säbï sırğaqtap enesiniñ jemtigin aylana qaşadı. Özinşe jawınan saqtanğan türi ğoy. Öz közime özim sene almadım, däl qoynımdağı Janböpem sıqıldı sezilip işi bawırım eljirep ketti.
…Üyden onşa alıs emes sumın ortalığına asığıs barıp qaytıp oralğanımda ayawlı jarım dünïeden ötip, bes-aq jasar kişkentay qızım qulında qulın şırqırap jılap otırğanı esime tüsti.
Egilip jılap otıra kettim, adam demey, mal demey mına eki säbïdiñ tağdırı netken uqsastıqpan qaytalanğan deşi. Qoynımdağı Janböpem:
— Äke qulın ğoy, şeşesi nege turmaydı ölip qalğan ba, alıp keteyikşi –
dep bıldırlaydı.
Qulın sol jerden attanıp üyge jetkenşe, tipti kelgennen keyin de neşe kün boyı şırqırap eki közinen ülken ülken jas monşaqtatıp say süyegimdi sırqırattı. Büytip şırıldatıp qoyğanşa soyıp tastaymın ba dep te oyladım, Janböpe özine qaramay onı aldap tätti berip, nan berip moynına asılıp, mañdayınan sïpap jubatadı. Bïe baylap sawmal berdim, aqırı üyrendi. Baladan eşbir ayırmaşılığı joq, qarnı toysa oynaq qağıp oynaydı, aşıqsa şırqırap enesin joqtap tamaq izdeydi.
Üyge jatıp üyde turadı, bizben äbden üyir boldı, kündiz keşke deyin Janböpe ekewi birge oynaydı. Söytip eki jetimge tağı bir jetim qosılıp biz üş jetim bolğan edik.
Jaz şıqtı, jetim qulın tay boldı, jetim qızım altığa keldi. Jarattım, sumınnıñ toyına aparıp quyrıq kekilin bwıp Janböpeme mingizip aydalıp bara jatqan jüyrik taylardıñ qatarına qosa saldım. Jüyrik bolsın degem joq, änşeyin: «Eki jetim teñdesterimen jarısıp ozsa ozğannıñ, qalsa qalğannıñ qanday bolatının körsin, sezsin» — dedim. Keşikpey tay jarısınıñ aldı körindi, mine ğajap eki jetim aldarına jan salmay jalğız qara ozıp keldi. Meniñ qwanışımda şek joq, köptiñ aldında ol ekewin quşaqtap: «Aynalayın meniñ jetimderim…» dep eñirep jıladım, aynalamdağı dos jaran, twıs tanıs, tipti tanımaytın adamdar da menimen qosa jılastı.
Mine balam bul ekewi sol künnen bastap «QONISBAYDIÑ QOS JETIMI» atanıp qanşama jarısqa qatıstı. Ozdı, qaldı bärin de kördi. Jetim jïren birde bir ret jılqımen birge öriske şığıp körgen emes, qısta da, jazda da üydiñ janında Janböpemen birge boldı. Käzir de sawmal işedi, nan men kök quraq jeydi. Endi ekewi de er jetti, Janböpe jïırmağa keldi, Jetim jïren onbeske keldi, quday sağan jolıqtırdı. Ekewin eki jaqqa ayırıp qaytem ekewin de al.
Ömirdiñ talay soqpaq qïır da qïın jolı bar balam, birde sürinip, birde jığılıp, tağı berde turasıñdar; sonıñ bärinde birge bolıñdar. Ekewi de ananıñ meyirimin körmegen jarım köñil bayqustar, äri bir de bir ret qağw körmegen erke şora, biraq aqılsız emes ömir üyretken kömpis jandar. Sağan serik bolıp şıdaydı. Qolıñnan kelse erkelet, al erkelete almasañ jılatpa. Boldı, basqa aytarım joq — dep Nurqojanıñ mañdayınan ïiskep köl kösir jılağan…
Nurqoja atasınıñ: «Ömir qalay jılatsa solay wata da aladı» degen sözin qaytaladı, tağı da aspanğa qaradı, tañnıñ şeti sögilip ağarıp atıp keledi eken. Ol: «Janböpe ne boldı eken, işke kireyin» dep aylana berip edi bağanağı aq qalattı mısqılşıl kelinşek jügirip şığıp:
— Öy sen atıñdı quşaqtap tura beremisiñ, kelinşegiñ bosandı, uldı
twdı. SÜYINŞI! — dep ayğay saldı. Nurqoja qalay jetkenin de bilgen joq eki, üş-aq sekirip işke kirdi de özine qwanıştı xabardı jetkizip aylanıp bara jatqan däriger kelinşekti belinen qapsıra quşaqtap kötere jügirdi.
— Oybay belimdi sındırdıñ jiberşi, jiber — dep tıpırlağan kelinşektiñ
sözin estigen de joq…

Ol awırwxananıñ işinde az aylanıp qaytadan şığıp atına qaray jügirgende Altaydıñ asqar tawlarınıñ ïığınan sığalağan jaydarı jarıq altın kün külimdep jalpaq jer-anağa nur şwağın qaltqısız tögip köterilip kele jattı.
«Ömir qalay jılatsa solay wata da aladı»

2011-09-02
Bayan Ölgïy.
Jalğızağaş jaylawı. (Латин әріпіне түсірген Mahmut Bastas)