Бес түлік малдың пірлері жайлы аңыз
Жыл санауымыздан 8888 жыл бұрын қазақтың Ахрап деген өте озбыр, өзімшіл қатыгез ханы өзінің бірге туған Қамбар деген батыр інісінің үш жолбарыс атып әкелгенін естіп: «Қамбар атып әкелген үш жолбарыстың терісін тез барып алып келіңдер!» деп екі нөкерін жүгіртіп жіберіпті. Оған Қамбар ашуланып: «Ағама айтып барыңдар, бұл рет оған үш жолбарыстың терісін емес, үш тышқанның терісін де бермеймін! Ағамның барған сайын араны ашылып, ынсабы кетіп, ар-ұяттан безіп барады. Қолда барына қанағат қылсын, шүкір десін, ынсапсыздың ажалы – құлқынынан деген» деп ағасының екі нөкерін қуып жіберіпті. Қамбарға кектенген қатыгез хан сол күні кеште Қамбардың ұйықтап жатқан орайынан пайдаланып оны ұстап байлатып алып: «Сөзімді тыңдамадың, сұрағанымды бермедің»,- деп бір құлағын кесіп алып, алты айлық алыстағы Бетпақдалаға «Кенезесі кеуіп, шөлдеп өлсін»-, деп апартып тастапты. Адам баласы баспаған елсіз, сусыз шөл далада жалғыз қалған Қамбар қатты мұңайыпты. Ағасының зұлымдығына қатты кектеніп, тірлік жолын тауып, ағасынан кек алуға бекініпті. Ұсақ аң-құспен кейбір жәндіктерді аулап жеп, басы ауған жаққа «Бір тіршілік жолы табылар», — деген үмітпен жүре беріпті. Күндердің бірінде аштан бұрдығып, шөлден қаталап, есі ауып жатып қалыпты. Ол арада қанша жатқаны белгісіз. Шұрқыраған, кісінеген дауыстан есін жиып, ояна келсе күн арқан бойы көтеріліп ыси бастаған екен. Басын көтеріп қараса бір көлдің жағасына тақау жерде жатыр екен. Анадай жердегі шағын көлден қалың жылқы су ішіп, құлын-тайлары көлді айнала шауып, ойын салып жүр екен. Қамбар орнынан атып тұрып, жығыла-сүріне көлге қарай жүгіріпті. Көл суынан қанғанынша ішіп, жуынып, сергіп сала беріпті. Сөйтіп ол ақыры суға жетіп, жылқылармен бірге көл бойын мекендеп тұра беріпті. Күн артынан күндер, ай артынан айлар өтіп жатыпты. Қамбар мен жылқылар бір-біріне үйір болып кетіпті. Қамбар «Шағын көлдің суын мұнша көп жылқы іше берсе таусылып қала ма» деген қауіппен бір күндері жылқыны көлден қуып жібермек болып, оларды үркітіп, ұрып айдаған екен. Жылқылар кетпей қойыпты. Әбден шаршап, өкпесі күйген Қамбар демалып отыра кетіпті де күйіп-пісіп неше алуан ойға кетіпті. Бір кезде оның ойына: «Осы жылқылардың қорлығына біреуін ұстап мініп алайын ба», — деген бір ой сап ете түседі де, жатқан күркесіне қарай тұра жүгіреді. Беліндегі кездігін алып, үйіліп жатқан аң терілерін тіліп, арқан есе бастапты. Бір кезде жуан алты құлаш шалма арқан жасап алып, көлде үйездеп тұрған үлкен көк айғырды ұстап, құлағынан басып, шұралап ноқталапты да үстіне қарғып мініп, екі аяғын екі қолтығының астына тығып, ұзын жалынан мықтап ұстап отырып алып, басын қоя береді. Тумысынан жүген-құрық тимеген боз айғыр аспанға қарғып, тулап Қамбарды ала жөнеліпті. Біресе шыңғырып, біресе кісінеп, біресе жер тартып, біресе мөңкіп Бетпақдаланың шаңын аспанға шығарыпты. Қамбар сонда да жығылмай боз айғырдың үстіне жабысып, отырып алыпты. Бесін мезгілінде боз айғырдың арыны қайтып, жуаси бастапты. Қамбар оны шапқа, құймышаққа түртіп көрген екен, ол алғашқыдай мөңки алмапты. Қамбар оның басын оңға тартқан екен ол оң жаққа, солға тартқан екен сол жаққа бұрылыпты. Қуанышы қойнына сыймаған Қамбар оны артқа бұрып, көлге қарай заулапты. Арыны бәсеңдеген сайын тебініп, қамшылап, ырқына көндіре бастайды. Сөйтіп Қамбар күн батқанда көк айғырды жосылтып, көл бойына келіп тоқтапты. Қамбардың қуанышында шек болмапты. Ол түнімен көк айғырды сипап, қасып өзіне үйірлестіре беріпті. Таң ата бере оған қарғып мініп, Бетпақдаланың шаңын аспанға шығарып шаба жөнеліп, өрісте жатқан жабайы жылқыларды қуып көлге айдап әкеліпті. Ол бұл ерлігіне тіпті де масаттана түсіпті. Қуанғаннан тамақ жеп, сусын ішуді де ұмытыпты. Адымы ұзарып, боз айғырмен Бетпақдаланың бірталай жеріне дейін барып аң аулап қайтатын болыпты. Күндердің бірінде Қамбар боз айғырымен бір бөкенді қуып, оған әне-міне жете бергенде боз айғыр жығылып, тізесіне тас кіріп жүре алмай 
қалыпты. Талайдан бері атқа мініп үйреніп қалған Қамбар, айғыры жазылғанша күркесінен ұзап шыға алмай қалыпты. Бір күні көл бойына барып, мұңайып отырғанда оған: «Жалғыз боз айғырға қарағанша мына жылқылардың барлығын үйретіп алсам, бірі ақсаса тағы бірін, бірі өлсе және бірін мінбеймін бе»,- деген бір ой сап ете түсіпті. Алғаш боз айғырды ұстар алдындағыдай күркесіне қарай жүгіріпті. Кездігін алып, күркесінің алдында үйіліп жатқан аң терілерін тіліп, арқан есе бастапты. Ол арқанды сол ескеннен мол есіп, қыруар арқан, ноқта, атқа салып мінетін желқом жасап алады да, әр күні екі-үштен жылқы ұстап, үйрете бастайды. Бар қайратын салып, бар ақыл-парасатын жұмсап үш жыл дегенде көл маңайын мекендеген екі мыңға жуық жылқының ірілерін түгел үйретіп алады. Тіпті жылқылардың тілін де біліп алады. Көңілі шалқып, елегізіп, ел-жұртын сағына бастайды. Сонымен бір күндері болғанда сағынышы ырық бермеген Қамбар боз айғырына мініп, қалың жылқыны алдына салып айдап, туған жеріне тартыпты.
Жетінші күн дегенде оның алдынан қалың тобыр көрінеді. Қамбар шауып барып қараса бір топ сиыр мен қодасты алдына салып айдап жүрген Зеңгі деген інісі екен. Бауырын әбден сағынған Қамбар боз айғырынан қарғып түсіп, оны құшағына алып, одан бұл араға қалай келгенін сұрайды. Зеңгі оған хан ағасының өзін жазалап, осында әкеліп тастағанын, алайда өлімге мойынсал болмай, жабайы сиырлармен алысып жүріп, ақырында барлығын үйретіп, бағындырып алғанын айтады. Қамбар қуанып: «Жақсы болды екеуміз екі түлікті бағындырдық»,- деп оған бір тұлпар ұстап мінгізіп, жылқылары мен сиырларын дүрілдетіп айдап ел-жұрттарын бетке алып жүріп кетіпті.
Арада үш күн өтеді. Қамбар мен Зеңгі мүйіздері иір-иір қанжардай-қанжардай қайқайған қалың қой мен ешкі айдап жүрген екі адамды көріп, екеуі шауып барып қараса өздерінен кейінгі інілері Шопан мен Шекшек екен. Інілерін тани кеткен Қамбар мен Зеңгі аттарынан қарғып-қарғып түсіп, інілерін кезек-кезек құшақтап, мауықтарын бастыпты. «Мұнда қалай келдіңдер, мына қалың қой мен ешкілерің не»,-деп сұраса бұл екі інісін де қатыгез хан ағалары тіліме көнбедіңдер деп осы араға әкелдіріп тастапты. Алайда жасынан зерек, қайсар, ержүрек Шопан не қорлықтың бәріне шыдап, амалдап жүріп, жабайы қойларды түгел қолға үйретіп алыпты. Ал Шекшек болса ағасының қатыгездігін айтып, ел-жұртына рахымды болуды, қуып жіберген інілерін тауып әкелуді айтқан екен. Ол: «Сен мені құртып, орнымды алғалы жүр екенсің»,- деп жазалап, осы маңдағы иен далаға әкеліп тастапты. Қорлыққа шыдамаған Шекшек талай рет өліп алмақ та болыпты. Ақырында қайратына мініп, есін жиып, етегін түріп, қырат-қыраттың тауешкі асатын жолдарын бекітіп, мың бір жапада қыруар тауешкілерді қолға үйретіп алыпты. Шопан ағасын тауып алып, осында көңілді өтіп жатыпты. Қамбар мен Зеңгі екі інісіне екі тұлпар ұстап мінгізіп, «үш түлікті бойұсындырдық» деп қой-ешкілерін айдатып, ел-жұрттарын бетке алып жүріп кетіпті.
Олар сол жүргеннен мол жүріп, жетінші күн дегенде өркештері баладай-баладай қалың түйені шырқ иіріп жүрген біреуді көріп, үшеуі шауып барып қараса өздерінің кенже інісі Ойсыл екен. Сол арада ағайынды бесеуі құшақтасып, көрісіп, бастан өткен жапа-машақаттары мен көрген қорлықтарын, көрген мұң-зарларын айтысып, шерлерін тарқатыпты. Қамбар оған ағаның сыйы деп бір тұлпар мінгізіп, «Төрт түлікті бойұсындырып, төрт көзіміз түгелденді, айда түйелеріңді»,- деп ағайынды бесеуі шат-шадыман елдеріне тартыпты. Ағайынды бес батырдың даңқы шартарапқа тарала бастапты. Бір күні қатыгез хан Ақыраптың нөкерлері ордаға асыға кіріп
— Ойбай, хан-тақсыр, өзіңіз қуып жіберген әлгі қу інілеріңіз ғаламда теңдесі жоқ іс істеп, жабайы аңдардың барлығын бағындырып, кең даланы дүбірлетіп айдап келе жатыр дейді. Қамбар біткен дала жылқысын, Зеңгі сиырлар мен қодасты, Шопан мен Шекшек қой мен ешкіні, ал өзіңіз қап-қара деп жек көретін кенже ініңіз Ойсыл түйе біткенді әміріне көндіріп алыпты — деп мәлімдепті. Зәре-құты қалмаған Ақырап: «Інілерім мені өлтіргелі келеді екен»,-деп ойлап, бір топ нөкерлерін ертіп, түнделетіп, қашып кетіпті. Туған елі ағайынды бесеуінің алдынан шығып, қарсы алып, дала тағыларын бойұсындырып, аман-есен келгендіктерін құттықтап, ұлан-асыр той жасапты. Ағайынды бес батыр ел-жұртына жылқы, сиыр, түйе, қой-ешкілерін бөліп беріп, оларды аң аулау азабынан құтқарыпты. Ел-жұрты оларды құрметтеп, еңбектерін мәңгі естеріне сақтап жүру үшін жылқының пірі — Қамбар ата, сиырдың пірі — Зеңгі баба, қойдың пірі — Шопан ата, ешкінің пірі -Шекшек ата, түйенің пірі — Ойсылқара болсын. Бұл бес түрлі аң бұдан кейін аң емес, «төрт түлік» деп аталсын депті. Сөйтіп, қазақ халқы жылқы, сиыр, қой, ешкі, түйені төрт түлік деп, олардың пірін Қамбар ата, Зеңгі баба, Шекшек ата, Ойсылқара деп атап кетіпті. Себебі, Ойсыл қап-қара кісі екен.
Айып Нүсіпоқасұлы,
Темірбай Сымағұлұлы,
«Қазақтың дәстүрлі ат үсті ойындары» кітабынан
(Төте жазудан крилицаға түсірген Жаубай Ержан)
(Суреттер, vkoem.kz)
1 comment
ПІКІР ЖАЗУ
Email: argymaq.kz@mail.ru
Bes tülik maldıñ pirleri jaylı añız
05.01.2015 | 176 ret oqıldı
d93b07ea743b
Jıl sanawımızdan 8888 jıl burın qazaqtıñ Axrap degen öte ozbır, özimşil qatıgez xanı öziniñ birge twğan Qambar degen batır inisiniñ üş jolbarıs atıp äkelgenin estip: «Qambar atıp äkelgen üş jolbarıstıñ terisin tez barıp alıp keliñder!» dep eki nökerin jügirtip jiberipti. Oğan Qambar aşwlanıp: «Ağama aytıp barıñdar, bul ret oğan üş jolbarıstıñ terisin emes, üş tışqannıñ terisin de bermeymin! Ağamnıñ barğan sayın aranı aşılıp, ınsabı ketip, ar-uyattan bezip baradı. Qolda barına qanağat qılsın, şükir desin, ınsapsızdıñ ajalı – qulqınınan degen» dep ağasınıñ eki nökerin qwıp jiberipti. Qambarğa kektengen qatıgez xan sol küni keşte Qambardıñ uyıqtap jatqan orayınan paydalanıp onı ustap baylatıp alıp: «Sözimdi tıñdamadıñ, surağanımdı bermediñ»,- dep bir qulağın kesip alıp, altı aylıq alıstağı Betpaqdalağa «Kenezesi kewip, şöldep ölsin»-, dep apartıp tastaptı. Adam balası baspağan elsiz, swsız şöl dalada jalğız qalğan Qambar qattı muñayıptı. Ağasınıñ zulımdığına qattı kektenip, tirlik jolın tawıp, ağasınan kek alwğa bekinipti. Usaq añ-quspen keybir jändikterdi awlap jep, bası awğan jaqqa «Bir tirşilik jolı tabılar», — degen ümitpen jüre beripti. Künderdiñ birinde aştan burdığıp, şölden qatalap, esi awıp jatıp qalıptı. Ol arada qanşa jatqanı belgisiz. Şurqırağan, kisinegen dawıstan esin jïıp, oyana kelse kün arqan boyı köterilip ısï bastağan eken. Basın köterip qarasa bir köldiñ jağasına taqaw jerde jatır eken. Anaday jerdegi şağın kölden qalıñ jılqı sw işip, qulın-tayları köldi aynala şawıp, oyın salıp jür eken. Qambar ornınan atıp turıp, jığıla-sürine kölge qaray jügiripti. Köl swınan qanğanınşa işip, jwınıp, sergip sala beripti. Söytip ol aqırı swğa jetip, jılqılarmen birge köl boyın mekendep tura beripti. Kün artınan künder, ay artınan aylar ötip jatıptı. Qambar men jılqılar bir-birine üyir bolıp ketipti. Qambar «Şağın köldiñ swın munşa köp jılqı işe berse tawsılıp qala ma» degen qawippen bir künderi jılqını kölden qwıp jibermek bolıp, olardı ürkitip, urıp aydağan eken. Jılqılar ketpey qoyıptı. Äbden şarşap, ökpesi küygen Qambar demalıp otıra ketipti de küyip-pisip neşe alwan oyğa ketipti. Bir kezde onıñ oyına: «Osı jılqılardıñ qorlığına birewin ustap minip alayın ba», — degen bir oy sap ete tüsedi de, jatqan kürkesine qaray tura jügiredi. Belindegi kezdigin alıp, üyilip jatqan añ terilerin tilip, arqan ese bastaptı. Bir kezde jwan altı qulaş şalma arqan jasap alıp, kölde üyezdep turğan ülken kök ayğırdı ustap, qulağınan basıp, şuralap noqtalaptı da üstine qarğıp minip, eki ayağın eki qoltığınıñ astına tığıp, uzın jalınan mıqtap ustap otırıp alıp, basın qoya beredi. Twmısınan jügen-qurıq tïmegen boz ayğır aspanğa qarğıp, twlap Qambardı ala jönelipti. Birese şıñğırıp, birese kisinep, birese jer tartıp, birese möñkip Betpaqdalanıñ şañın aspanğa şığarıptı. Qambar sonda da jığılmay boz ayğırdıñ üstine jabısıp, otırıp alıptı. Besin mezgilinde boz ayğırdıñ arını qaytıp, jwasï bastaptı. Qambar onı şapqa, quymışaqqa türtip körgen eken, ol alğaşqıday möñkï almaptı. Qambar onıñ basın oñğa tartqan eken ol oñ jaqqa, solğa tartqan eken sol jaqqa burılıptı. Qwanışı qoynına sıymağan Qambar onı artqa burıp, kölge qaray zawlaptı. Arını bäseñdegen sayın tebinip, qamşılap, ırqına köndire bastaydı. Söytip Qambar kün batqanda kök ayğırdı josıltıp, köl boyına kelip toqtaptı. Qambardıñ qwanışında şek bolmaptı. Ol tünimen kök ayğırdı sïpap, qasıp özine üyirlestire beripti. Tañ ata bere oğan qarğıp minip, Betpaqdalanıñ şañın aspanğa şığarıp şaba jönelip, öriste jatqan jabayı jılqılardı qwıp kölge aydap äkelipti. Ol bul erligine tipti de masattana tüsipti. Qwanğannan tamaq jep, swsın işwdi de umıtıptı. Adımı uzarıp, boz ayğırmen Betpaqdalanıñ birtalay jerine deyin barıp añ awlap qaytatın bolıptı. Künderdiñ birinde Qambar boz ayğırımen bir bökendi qwıp, oğan äne-mine jete bergende boz ayğır jığılıp, tizesine tas kirip jüre almay bd7fca7a83334b7ed2e44a5e3aa649daqalıptı. Talaydan beri atqa minip üyrenip qalğan Qambar, ayğırı jazılğanşa kürkesinen uzap şığa almay qalıptı. Bir küni köl boyına barıp, muñayıp otırğanda oğan: «Jalğız boz ayğırğa qarağanşa mına jılqılardıñ barlığın üyretip alsam, biri aqsasa tağı birin, biri ölse jäne birin minbeymin be»,- degen bir oy sap ete tüsipti. Alğaş boz ayğırdı ustar aldındağıday kürkesine qaray jügiripti. Kezdigin alıp, kürkesiniñ aldında üyilip jatqan añ terilerin tilip, arqan ese bastaptı. Ol arqandı sol eskennen mol esip, qırwar arqan, noqta, atqa salıp minetin jelqom jasap aladı da, är küni eki-üşten jılqı ustap, üyrete bastaydı. Bar qayratın salıp, bar aqıl-parasatın jumsap üş jıl degende köl mañayın mekendegen eki mıñğa jwıq jılqınıñ irilerin tügel üyretip aladı. Tipti jılqılardıñ tilin de bilip aladı. Köñili şalqıp, elegizip, el-jurtın sağına bastaydı. Sonımen bir künderi bolğanda sağınışı ırıq bermegen Qambar boz ayğırına minip, qalıñ jılqını aldına salıp aydap, twğan jerine tartıptı.
Jetinşi kün degende onıñ aldınan qalıñ tobır körinedi. Qambar şawıp barıp qarasa bir top sïır men qodastı aldına salıp aydap jürgen Zeñgi degen inisi eken. Bawırın äbden sağınğan Qambar boz ayğırınan qarğıp tüsip, onı quşağına alıp, odan bul arağa qalay kelgenin suraydı. Zeñgi oğan xan ağasınıñ özin jazalap, osında äkelip tastağanın, alayda ölimge moyınsal bolmay, jabayı sïırlarmen alısıp jürip, aqırında barlığın üyretip, bağındırıp alğanın aytadı. Qambar qwanıp: «Jaqsı boldı ekewmiz eki tülikti bağındırdıq»,- dep oğan bir tulpar ustap mingizip, jılqıları men sïırların dürildetip aydap el-jurttarın betke alıp jürip ketipti.
Arada üş kün ötedi. Qambar men Zeñgi müyizderi ïir-ïir qanjarday-qanjarday qayqayğan qalıñ qoy men eşki aydap jürgen eki adamdı körip, ekewi şawıp barıp qarasa özderinen keyingi inileri Şopan men Şekşek eken. Inilerin tanï ketken Qambar men Zeñgi attarınan qarğıp-qarğıp tüsip, inilerin kezek-kezek quşaqtap, mawıqtarın bastıptı. «Munda qalay keldiñder, mına qalıñ qoy men eşkileriñ ne»,-dep surasa bul eki inisin de qatıgez xan ağaları tilime könbediñder dep osı arağa äkeldirip tastaptı. Alayda jasınan zerek, qaysar, erjürek Şopan ne qorlıqtıñ bärine şıdap, amaldap jürip, jabayı qoylardı tügel qolğa üyretip alıptı. Al Şekşek bolsa ağasınıñ qatıgezdigin aytıp, el-jurtına raxımdı bolwdı, qwıp jibergen inilerin tawıp äkelwdi aytqan eken. Ol: «Sen meni qurtıp, ornımdı alğalı jür ekensiñ»,- dep jazalap, osı mañdağı ïen dalağa äkelip tastaptı. Qorlıqqa şıdamağan Şekşek talay ret ölip almaq ta bolıptı. Aqırında qayratına minip, esin jïıp, etegin türip, qırat-qırattıñ taweşki asatın joldarın bekitip, mıñ bir japada qırwar taweşkilerdi qolğa üyretip alıptı. Şopan ağasın tawıp alıp, osında köñildi ötip jatıptı. Qambar men Zeñgi eki inisine eki tulpar ustap mingizip, «üş tülikti boyusındırdıq» dep qoy-eşkilerin aydatıp, el-jurttarın betke alıp jürip ketipti.
7dbb19670b24985d930a16024a610ee6Olar sol jürgennen mol jürip, jetinşi kün degende örkeşteri baladay-baladay qalıñ tüyeni şırq ïirip jürgen birewdi körip, üşewi şawıp barıp qarasa özderiniñ kenje inisi Oysıl eken. Sol arada ağayındı besewi quşaqtasıp, körisip, bastan ötken japa-maşaqattarı men körgen qorlıqtarın, körgen muñ-zarların aytısıp, şerlerin tarqatıptı. Qambar oğan ağanıñ sıyı dep bir tulpar mingizip, «Tört tülikti boyusındırıp, tört közimiz tügeldendi, ayda tüyeleriñdi»,- dep ağayındı besewi şat-şadıman elderine tartıptı. Ağayındı bes batırdıñ dañqı şartarapqa tarala bastaptı. Bir küni qatıgez xan Aqıraptıñ nökerleri ordağa asığa kirip
— Oybay, xan-taqsır, öziñiz qwıp jibergen älgi qw inileriñiz ğalamda teñdesi joq is istep, jabayı añdardıñ barlığın bağındırıp, keñ dalanı dübirletip aydap kele jatır deydi. Qambar bitken dala jılqısın, Zeñgi sïırlar men qodastı, Şopan men Şekşek qoy men eşkini, al öziñiz qap-qara dep jek köretin kenje iniñiz Oysıl tüye bitkendi ämirine köndirip alıptı — dep mälimdepti. Zäre-qutı qalmağan Aqırap: «Inilerim meni öltirgeli keledi eken»,-dep oylap, bir top nökerlerin ertip, tündeletip, qaşıp ketipti. Twğan eli ağayındı besewiniñ aldınan şığıp, qarsı alıp, dala tağıların boyusındırıp, aman-esen kelgendikterin quttıqtap, ulan-asır toy jasaptı. Ağayındı bes batır el-jurtına jılqı, sïır, tüye, qoy-eşkilerin bölip berip, olardı añ awlaw azabınan qutqarıptı. El-jurtı olardı qurmettep, eñbekterin mäñgi esterine saqtap jürw üşin jılqınıñ piri — Qambar ata, sïırdıñ piri — Zeñgi baba, qoydıñ piri — Şopan ata, eşkiniñ piri -Şekşek ata, tüyeniñ piri — Oysılqara bolsın. Bul bes türli añ budan keyin añ emes, «tört tülik» dep atalsın depti. Söytip, qazaq xalqı jılqı, sïır, qoy, eşki, tüyeni tört tülik dep, olardıñ pirin Qambar ata, Zeñgi baba, Şekşek ata, Oysılqara dep atap ketipti. Sebebi, Oysıl qap-qara kisi eken.
Ayıp Nüsipoqasulı,
Temirbay Sımağululı,
«Qazaqtıñ dästürli at üsti oyındarı» kitabınan
(Töte jazwdan krïlïcağa tüsirgen Jawbay Erjan)
(Swretter, vkoem.kz