Бабы бұзылған жүйрікті жөндеу

• Тер буып бабы бұзылған жағдайда жүйріктің жүні жығылып түсі шаңбозаң тартып, тер ақпай қиналады. Бұны кейде «жел тиді» деп те айтады. Бұндай күйге түскен жүйрікті қинап терлетеді де, тері шыққан соң арнайы орнатылған шатырға кіргізіп (жел тимес үшін) терін қырғышпен сыпырады. Бірақ бұл орайда, табиғи түрде тері аз шығатын аттар да болатынын білген жөн. Бұндай жылқыларды қинамау керек. Терін алған соң 3-4 күн қатарынан еңіс жерге қинамай шаптырып, бабына келтіреді.

• Тынысы ашылмай қиналған жылқыны бабына келтіру үшін (табиғи тынысын ашу үшін) 3-4 күн қатарынан еңіске салып, өзінің ығымен ешбір қинамай шаптырған дұрыс. Сонда ғана өкпесі кеңіп, тыныс жолдары ашылып, терісі кеңейеді.

• Баптау барысында кермеде ұзақ байланған жылқы кей жағдайда жалығатын жайттар да болады. Оның белгісі жайылымы мен бабы жап-жақсы бола тұра үлкен-кіші қара жарыстарда ашылып шаппай қояды. Бұндай күйге түскен жылқыны кешкі апақ-сапақта 10-15 шақырым қашықтыққа есер жылқымен қосарлап шаптырып, жалыққан сезімін арылтады. Жалығудан арылған жылқы сол сәтте, яғни, іңір шабыс үстінде түзеледі.

• Жалыққан жүйрікті бабына келтіру үшін: жақын маңдағы биік тау немесе төбеге жетелеп шығарады немесе қара жұмысқа жегілген шабан аттармен арнайы жарыстырып, әдейі оздырып, жарыс барысында жан-жақтан қиқулап делебесін қоздырады.

• Кермеде тұрған жерінде иісі көңіл сергітетін арша секілді өсімдіктерді жел жақтан тұтатып иіскетеді. Сондай-ақ, жылқыға жайлы сазды үндер тыңдатқан дұрыс. Одан болмаса, үйренген үйіріне 2-3 тәулік жіберіп, қайта ұстаған жағдайда сөз жоқ жалығудан арылады.

• Байланған жүйріктің іші қатып қалатын оқиғалар жиі кездесіп тұрады. Іші қатып қалған жылқыны қара жарысқа жіберіп, шауып келген күні таң асырады да, сиыр сәскенің кезінде бір шақырым қашықтыққа жайлап қосаяқ шабыспен жүргізеді.

• Қоңы толық күйінде байланған жылқыны тез арыту үшін жем-шөпті тым қысып беруден іш түйілу пайда болады. Ішегі түйілген жылқыны дереу босатып, үйірге жібереді де, бір аптадан соң қайта ұстап, 2 күн қатарынан жеңіл жарыстарға салады.

• Дәрумен кеміс болуы және әртүрлі физиологиялық ауытқудың әсерінен тер буған жылқыны 2 күн қатарынан ащылатып (тұз жалатып) кешке қарай тымық ауада терлетеді.

• Баптау кезінде ширығып бой жинамаған жылқыны кешкі іңірде, яғни, апақ-сапақта жабулап терін алып, одан кейін ақырын жетелеп жүргізіп көріп, кермеден алыстау жерге жалғыз өзін бос жібереді.

• Жем-шөпті шектен тыс қысып беруден жүйрік езеуреп, жүрегі қарайып әлсізденеді. Оны емдеудің жолы сиырдың жас тезегін сұйық майға араластырып жұтқызады.

• Байланған жүйріктердің іші тартылмай қиналады. Жем-шөп жемей алаңдаушылық пайда болады. Әлсін-әлсін тышқақтайды. Бұл баптау барысында жіберген қателіктен болуы себепті бабын жөндеу үшін қойдың көңіне байлап, ақ ырғай, ұшқат тәрізді өсімдіктің түтініне ұстайды.

• Қара жарыстарда суырылып үздік келіп тұрған жүйрік кенет шаппай қалады. Оның сыртында құлағының түбінен тер ағып теңселіп тұрады. Бұндай күйге түскен жылқыны «делбе тиген» дейді. Бұдан арылту үшін: бір дүркін жақын маңға шаптырып алып, қандауыр арқылы қос қабағының артқы тамырынан 200 грамм (әрқайсысынан 100 грамм) шамасында қан алады. Одан кейін саумал берген оңды.

• Қара жарыс кезінде дұрыс суытпағандықтан жүйріктің аяғына қан түседі. Бұндай жағдайда жүйріктің алдыңғы екі аяғының тұсарлық тамырынан қан шығарады. Қан шыққан тұсты түтін сіңген құрым киізбен орап байлайды да, тұзды қара шаймен сылайды. Одан кейін бір апта жұлдыз туғаннан бастап, соңғы жұлдыз сөнгенге дейін түні бойы жетектеген дұрыс.

• Жүйріктің қабақ үстіндегі шұңқыры суалып, көз қабаты шығыршықтанса бұл бабы тайып, болдыра бастағанының белгісі. Жылқыны қалпына келтіру үшін қойдың сүтін (күшпен) ішкізеді.

• Жүйріктің күнделікті ішіп жүрген суы жақпай, бабы бұзылған жағдайда (тезегі сұйылу, тышқақтау) оны қатты шөлдетіп, ауыздығын алмай дамыл-дамыл (шөлін қандырмай) суарған дұрыс. Сонымен қатар, қалақайдан (шақпашөп) қоймалжың сұйық жасап ішкізу керек және көзіне май жаққан тиімді.

• Жүйрікті баптау кезінде жылқының ішкі организімінде өзгерістер орын алып, салмақ түсетіндіктін бауыры зақымданады. Оның белгісі жылқының танауынан шырыш сияқты қою сұйық ағады. Бұндай жағдайда жұпар жаңғағының күлін жегізеді.

• Жеген шөбі жақпайтын жағдай болады. Ондай күйге түскен жүйрікті толық ашықтырып, қышқыл шөпке жайылтқан дұрыс немесе тек изен жегізіп әбден шөл қысқанда суарады.

• Кермеде тұрғанда күннің ащы ыстығы өтіп қапаланған жүйрікті күніне үш дүркін ауыздығын алмай суарады, оған болмаса алманың шырынын ішкізген тиімді.

• Желді күні қара жарысқа салғандықтан жүйрікті суық соғып, бабы қайтады. Мұндай атты шаңқай түсте кежімдеп, терлетіп, жылы шатырда ұстайды.

• Жер-су үйлеспесе жүйріктің зәрі қара күреңденіп, аунауды ұмытады. Ыстық, суық үйлеспесе денесін тістелеп, қаси береді. Мұндай атты терлетіп, ащы суға қарақурай қосып қайнатып берсе өте жақсы.

• Жүйрікті семіз етті күйінде ұстап, ішін тарттыру үшін жем-шөптен қысқанда ішегі ширатылып бап алмай қояды. Бұны «бір ішек болды» деп те айтады. Бір ішек болған жүйріктің зәрі қара күреңденіп, тезегі жарты құмалақ күйінде кепелеп түседі. Шауып келгенде екі бүйірін соғып сенделеді. Үстіңгі маңдай тісінде сызат байқалады. Мұндай күйге түскен жүйрікті дереу босатып 7-8 күн жылқыға жіберіп алған жағдайда оңалады.

• Қара жарыстарда шаппай, бабына келмей қырсығатын жүйріктер де болады. Бұл баптаудан мезі болған жылқы. Сөйте тұра, керіліп созылып, есінеп, тықыршып жер тарпиды. Мезі болған жүйрікті дереу босатып, үйіріне жіберген дұрыс. Үйірде аунап-қунап, мезілігі қайтқанда ұстау керек. Болмаса, арша тұтатып түтінін иіскетеді немесе қойшының топай атымен жарыстырса көңіл-күйі қалыпқа келеді.

• Жүйріктің баптауы мөлшерден асып кеткен жағдайда жылқы болдырып, терлеуі молайып, ентігіп, күнненкүнге тебіні азайып, қабағы түсіп, көзінен су ағып, жанары көмескіленеді. Мұндай белгілер білінсе, баптауды доғарып, жүйрікті жылқыға қоя берген дұрыс. Баптауы асып кеткен жүйрік ұзақ уақыт бабына келмейді.

• Жүйріктің бабы бұзылғандығының белгісі қабағы қатпарланып, жоны құрғап, іші кеуіп шермиіп кетеді. Ондай жағдайда дереу кермеден босатып, үйірге 2-3 күн жіберіп алу керек.

• Бап бұзылудың тағы бір белгісі тезек тастарда құйрығын сабалап, зәрін талтайып тұрып шығарады. Ондай сәтте жүйріктің қарнын уқалап-сипап, құйысқанын басады.

• Жүйріктің астыңғы тісі қаракөктенсе оның жүрегі қаймыққаны. Дереу түтін сіңген құрым киізбен булау керек. Одан түзелмесе құрым киізді суға шылап, суын қайнатып, оң жақ танауына құяды.

• Қатты жауын-шашынға тап болып, сусоқты болған жүйріктің тісі сарғайып қақ тоқтайды.

• Қасқа маңдайдағы төрт тістің ұшы үгітіліп, сызат пайда болса немесе жүйрік күрсіне берсе «жүрегі өлді» деп есептейді де, өрік немесе кепкен жидені ешкінің майына қосып, үгітіп жегізеді.

• Баптау кезінде көңілі құлазыған жүйріктің маңдай тісіне сызат түсіп, оның бір ұшы тістің етіне дейін созылады. Мұндай жағдайда жүйрікті дереу босатып жіберген дұрыс. Тіпті бір жылға дейін мініп-түсуге болмайды.

• Моншақ тері алынған соң, қара жарысқа салмай ерулеткен жөн. Шалғынға жайылтуға болмайды. Ноқта-жүгенін сыпырып, босатып, үйіріне қосып, қияқ, қазоты, ақизен, ақжусанды тақыр жайылымдарға жайылту керек.

• Жүйріктің зорыққанын білгенде қайнатқан қара шаймен суарып ішіндегі ыстықты немесе зорықты шығарады. Ал, қанында зорық барын білгенде ақ ұнды бір шелек таза суға езіп сөлімен суару керек. Бұл қанын түзейді.

Бекен Қайратұлы, «Қазақтың атбегілік өнері» кітабынан