Талғат Жайсаңбаев: Елімізде жылқыға қатыстының бәрі өте аянышты жағдайда

Қазақстанда асыл тұқымды жылқы өсірумен айналысатын зауыттардың жағдайы қалай? Біздің елімізде асыл тұқымды жылқы өсіруге қаншалықты жағдай жасалған? Неліктен Алматыда үлкен бизнес әлеуеті бар ипподром жойылып барады?

Республикалық жылқы тұқымдары палатасының жетекшісі Талғат Жайсаңбаев осы сұрақтарға жауап берген еді.

— Талғат, мен сізге Алматы ипподромын жақын болашақта не күтіп тұрғанын және оның бүгінгі өмірі туралы нақты түсінік береді деген сеніммен келдім. Бұған дейін «Жақында бұл ипподром ең көрнекті іс-шаралардың орталығына айналады, адамдар өздерінің аттарын құмарлана бақылайтын болады» деп алматылықтарға бірнеше рет уәде берілген болатын. Алайда, бүгінгі көрініс ол уәдедегідей емес екенін жақсы білеміз…

— Бірден айтайын, біз жылқы өсіру сынақтарымен айналысамыз. Жылқы үшін жайлылық ұғымы – бұл ауызбен айтудан айтарлықтай өзгеше. Асыл тұқымды жылқы үшін жылы орын, жайлы төсеніш және жақсы азықтандыру қажет. Сондай-ақ, асыл тұқымды жылқы жүйелі жаттығуды қажет етеді. Демек оған халықаралық стандартқа сай ипподром керек деген сөз. Ол үшін біз қоғамдық ұйым ретінде, Алматы ипподромымен бірлесе отырып, ипподром негізінде, ат жарысын ұйымдастырамыз. Бұл – бірінші кезекте, аттардың жайлылығы үшін және өзіміз жасап отырған сынақ нәтижесін білу үшін керек.

Ипподром тұрғын үй кешені салынатын алаң ретінде емес, бизнес ретінде қарастырған кезде ғана пайдалы объектіге айналады. Біз де ипподромның инфрақұрылымын жақсартуға тырысамыз, біз де ипподромның қала тұрғындарының бос уақытын көңілді өткізетін орнына айналғанын қалаймыз. Біз үшін де инфрақұрлымының дамығаны маңызды. Сондықтан ипподром иелеріне, осы нысанды сатып алып, оны қайта жаңартуға ниет білдірген жеке адамдарға көптеген жоба дайындадық. Қаншама есептеулер әзірледік. Оның барлығы әлі күнге дейін менің қолымда тұр.

Ипподромның қазіргі басшылығына келетін болсақ, меншік иесі бір кездері тұрғын алабын салу үшін осы 40 га жерді алғанын жасырмайды. Тек көпшіліктің арқасында, олардың БАҚ бетіндегі дабыл қағуының арқасында ғана ипподромды жою жоспары орындалмады. Бұл қазіргі иесі үшін ауыртпалық. Олар ипподромды дамытқысы келмейді.

Ал «неге дамытпайсың?» деген сауалға бір ғана жауап бар – «сатып ал да, дамыт!» Мен ұсыныстың бағасын айтпай-ақ қояйын, бірақ ат жарысымен айналысатын адам ретінде бүкіл әлемде ат жарысы саласы өте тиімді екенін білемін. Мысалы, 2018 жылы әлемдік тотализатор айналымы 115 миллиард еуроны құрады.

Біз үшін бір ғана көңілге медет тұтар дүние бар. Ол – жылқы иелері арсында ат спорты үшін жаны ауыратын адамдар бар. Және сол адамдармен бірге ұшқыр бәйгенің циклін тоқтатпау үшін жұмыс істеуге мүмкіндік бар.

— Ал бүгінгі Алматы ипподромы қандай? Мұнда қанша қызметкер жұмыс істейді, қандай жұмыс жүргізілуде, қандай қызмет бар?

— Биыл ипподром өзінің 90 жылдығын атап өтіп жатыр. Бұл Қазақстандағы ең көне спорттық нысан. Осы мерейтойлық датаны біз қалай қарсы алдық?

Шынымды айтсам, барлық жоспарымызды пандемия ғана бұзған жоқ. Осы жылдың қарсаңында біз ипподромның қазіргі жағдайын ескере отырып, оның мерейтойын жариялау ұят нәрсе екенін түсіндік. Құдайға шүкір, елдегі кез-келген спорт түрі дамып келеді.

Қарапайым ғана, Алматыдағы Орталық стадионға қараңыз – мұнда жыл сайын жөндеу жұмыстары жүргізіледі: жарықтандыру, трибунаның төбесі, керемет алаң, жүгіру жолы, т.б..

Ал ипподромға көз жүгіртіңіз. Өз күнін өзі әрең көріп келеді: 80-жылдардың басында бүкілодақтық бәйгелерге арнап тұрғызылғанның бәрі қирап жатыр.

«Жақсы әкенің аруағы жаман баланы 40 жыл асырайды» дегендей, біз ипподормның бұрынғы атағын малданып күн көріп отырмыз. «Кезінде керемет болған!». Бар айтарымыз осы ғана. Көшпенділер елінде ат спорты және онымен байланысты заттың бәрі өте аянышты өмір сүріп жатыр. Біз жылқыны қалай қазыға айналдыруды білетін сияқтымыз, бірақ жылқы біздің ата-бабаларымыздың мыңдаған жылдар бойы досы, серігі, майдандасы болғанын жай ғана ұмытып кеттік.

Осыдан бар болғаны жарты ғасыр бұрын ғана атпен жүргеміз. Ал бүгін өз еліміздің тарихын тез ұмытып барамыз. Мысалы, өз-өзіңізге сұрақ қойыңыз: мен – қазақ мақтан тұтар осы халқының ұлымын (қызымын), мен атқа міне аламын ба? 10 азаматтың 9-ы жоқ деп жауап береді. Не айтасыз?

Инфрақұрылым туралы тағы бір мысал айтайын. Осыдан 40 жыл бұрын ипподром аумағы 60 гектар, тіпті одан да ауқымды болатын. Ал бүгін, өзіңіз көріп отырғандай, ипподром аумағы жәйлап тарылып барады. Ешкімге дабыра қылмай, ешкімге білдірмей иподром аумағын ақырындап басқа меншікке бере бастады: бірде қойма, бірде гараж, содан кейін тағы бір нәрсе, содан кейін тағы бірдеңеге…

Осыдан екі-үш жыл бұрын Жансүгіров көшесінде уақытша бассейн орнатылған еді, бүгінде ол жерге біреу рұқсат беріп қойды, ал қазір ғимарат салынып жатыр. Төменде көлік жуу орны… Ат спортының айналасындағылардың сөзі ешкімге өтпейді. Бізбен санасып жатқан да ешкім жоқ. Ипподромға тиесілі жер осылайша жойылады. Осы тәсілмен болмаса, басқа тәсілмен жоюы мүмкін.

Енді іс-шара туралы айтатын болсақ, біз мүмкіндігімізше жарыс маусымын толықтай өткіземіз. Биыл пандемияға қарамастан, 8-9 жарыс өткіземіз деген жоспар бар. Бұл ең әуелі жас шабандоздарды қолдау үшін жасалады. Оларға әркез жағдай жасауға тырысамыз. Былтыр өткен төрт жарысқа 20-ға жуық жасөспірім қатысты.

Осы жылы біз жаңа ат спорты – ат үйрету түрінен екі старт өткіземіз деп үміттенеміз. Барлығы ұйымдастырушылар мен қатысушылардың ынтасына байланысты.

— Енді аттар жайлы әңгімеге ойысайықшы. Ипподромның өз аттары бар ма? Бір жылқыны ұстауға қанша қаржы жұмсалады? Жалпы асыл тұқымды ат ұстаудың қандай пайдасы бар?

— Жарыс маусымы кезінде ипподромда шамамен 200-ге жуық ат болады. Олардың барлығы жеке меншік. Ат иелері ат қора ақысын төлейді. Оның сыртында аттың жем-шөбі, оны бағып-күтетін қызметкерлердің ақысы – бәрі ат иесінің мойнында.

Ипподромның өз аттары жоқ. Бұл дүниежүзілік тәжірибе. Ипподромның міндеті – тек жарыс ұйымдастыру.

Бір жылқыны бағу құны – аттың қай бағытта жарысқа қатысуына байланысты жеке қарастырылады. Негізі шығын аз кетеді. Мысалы бір жылқы айына кем дегенде 300 кг пішен, 200 кг сұлы жейді. Оған маусымдық және жарыс алдындағы дәрумендерін қосыңыз. Ал ер-тұрман мүлдем басқа. Нарықты бағамен жем сатып алғанда бір жылқыны ұстаудың минималды құны – 80000-100000 теңге. Бірақ әлемдік тәжірибеде фермерлер жылқыларды негізінен өздерінің мал базасында ұстайды. Сондықтан олар үшін бір немесе екі жүйрік атты ұстау шығыны сезілмейді. Себебі олар одан бөлек жүздеген жылқы ұстайды.

— Ипподромды кәсіпкерлік нысан ретінде қарайтын болсақ, бәйге кезінде атқораны жалға беруден басқа немен айналысады?

— Жоғарыда айтқанымдай, ат жарысы – таза ынта. Одан ешқандай кіріс жоқ болмауы мүмкін. Әлемде ат жарысы букмекерлік кеңселер мен тотализатор ойыншысы үшін қаржылық жағынан қызықты. Олар ат жарысына ұтыс қабылдап, пайда табады. Мысалы Англияда тарифтер бойынша айналым жылына 15 миллиард фунт стерлингті құрайды! Жарыстардың ақшалай қаражатының 50% букмекерлік кеңселер береді, олар коммерциялық жағынан тиімді іс-шараны өткізуге мүдделі. Қалған 50% — бұл ат спорты саласының ірі қатысушылары, жылқы заводтары, аукциондар және басқалары. Біз Қазақстанда ағылшындар сияқты жарыс индустриясын құрғысы келетін инвестор іздейміз. Жылқы саласына, ат спортына салынған инвестиция өз-өзін ақтайды.

— Менің білуімше, Алматы ипподромы тарихи-мәдени мұралар тізіміне енген. Бүгінде жергілікті билік пен әкімшілік бұл нысанға көңіл бөле ме?

— Соңғы бес жылда Алматы әкімдігі ат жарыстарын өткізуге көмектесіп, Қазақстанда туған жылқылардың ат жарысын белсенді қаржыландырып келеді. Соның нәтижесінде қала маңында жылқы өсіре бастаған фермалар саны артып келеді. Ал бұл өз кезегінде қала маңындағы ауылдарда жаңа жұмыс орындарының ашылуына түрткі болды. Бұл үшін ат спорты қауымдастығы атынан Алматы қаласының әкімдігіне, Алматы қаласының спорт басқармасына ризашылығымызды білдіреміз.

— Карантинді қалай өткіздіңіздер?

— Пандемия кезінде әжептәуір шығындалдық деуге болады. Біраз жарысты қысқарттық. Көп ат сынақтан өткен жоқ. Биылға жоспарланған балалар турнирлері өтпей қалды. Осы пандемия салдарынан келген шығынды жыл соңына дейін есептейміз.

Тағы бір айтарым, менің ойымша, келесі жылы жылқы бағасы аздап төмендеуі мүмкін. Бұның бәрі пандемияның салдары.

— Ипподром бизнес идеялар үшін нақты кеңістік бола ала ма?

— Ипподромды құтқарып қалудың бір ғана жолы – меншік иесі өзгеру керек немесе қазіргі иесінің ипподромға деген көзқарасы өзгеруі керек. Инфрақұрылымды дамытпай, күрделі жөндеу жасалмай, іс-шаралар санын көбейтпей өзгеріс болмайтыны анық. Өз-өзіңді бос елеспен алдаудың түкке керегі жоқ. Ал қазіргі түрімізбен кеңестік инфрақұрылымның қалдықтарын тағы 10-15 жыл «сүйреуіміз» мүмкін.

— Бүгінгі таңда қандай аттар бар? Отандық жылқы шаруашылығының жағдайы қалай? Қазақ жылқысына шетелден сұраныс бар ма?

— Жақсы аттың нақты бағасы жоқ. Мысалы ханзада Халид Абдулалахтың Франкель атты айғырына жапондар 200 миллион еуро ұсынған. Ханзада жылқысын сатқан жоқ. Мен оны түсінемін. Көп адамда 200 миллион еуро бар, бірақ Франкель жоқ қой. Ол тек ханзадада ғана бар. Бүгінде ол әлемдегі ең табысты айғырлардың бірі. Франкельмен шағылысу – 175 мың фунт, ал ол жылына 125-150 биеге шаба алады. Одан тұқым алу үшін жақсы биесі барлар жылдар бойы кезек күтеді. Кейде кезегі келмей жақсы биесінен айырылып қалатындар да бар.

Жалпы, британдықтар аукционда кез келген жылқыны 800 гинейден бастап сата бастайды (шамамен 460 мың теңге). Сонымен бірге: кез келген аттың бағасы ет бағасы, ал қалған ақшаға сен үміт аласың!

Жоғарыда айтқанымдай, Алматы әкімдігінің қолдауының арқасында біз өткен жылдары Қазақстанда туған жылқылардың ат жарысын қаржыландыруға және қолдауға баса назар аудардық. Соның арқасында бүгінде қазақы жылқылардың санын көбейту мен сапасын жақсарту бойынша тұрақты тенденция байқалады. Тұрақты қаржыландырудың арқасында отандық жылқылардың жүйріктері бар, яғни қазақстандық селекциялық жылқыға сұраныс бар. Айтып-айтпай не керек, сатып алушы елден аз ақша шығарады, бірақ оны осында қалдырып, отандық ат спортын қаржыландырады және осы арқылы қазақ ауылы дамиды.

— Елде ат спорты мектептерінің саны артып келеді. Дегенмен әлі де жақсы шабандоздар аз. Бұл мәселені қалай шешу керек деп ойлайсыз?

— Қате. Еш жерде ештеңе ашылып жатқан жоқ. Біздің елде кәсіби персоналдар болды. Алайда түрлі себептерге байланысты олар өзге салаға, өзге елге кетеді немесе жасы жетіп қайтыс болады. Ал жастардың басым көпшілігі талантты болса да сауатсыз. Азды-көпті ат үстінде жүретін немесе аз да болса нәтиже көрсеткендердің бәрі Шығыс Еуропаға немесе, ең нашар дегенде, Ресейге кетуге тырысады. Өйткені олар біздің елде ат спорты саласының даму болашағы бар дегенге сенбейді.

Қазақстанда «жылқы шаруашылығы» мамандығы бойынша бітіретін бірде-бір жоғары оқу орны, тіпті колледж жоқ. Мал өсірушілер бар, зоотехниктер бар, яғни олардың барлығы өндірушілер, бірақ бұл елде жылқы өсірушілер жоқ. Тіпті Ресейде, Ресей мемлекеттік аграрлық университетінде. К.А. Тимирязев, «жылқы өсіру» мамандығы бар, бірақ біз қасапшыларды ғана дайындаймыз. Салыстырып айтар болсам – қасапшы мен жылқы өсірушінің айырмашылығы – патологоанатом мен дене шынықтыру мұғалімінің айырмашылығымен бірдей.

— Бүгінде ипподромды танымал ету үшін ештеңе жасалып жатқан жоқ па? Оның себебі неде?

— Ат жарысы, ат спорты түрлері кез келген елде ауылшаруашылық индустриясының қызықты, маңызды бөлігі болып саналады.

Статистикаға жүгінсек, Англияда 2017 жылы мемлекет асыл тұқымды мал өсіруге субсидия түрінде 62 миллион фунт стерлингке салықтық жеңілдіктер бөлді. Сол 2017 жылы бұл сала бюджетке 340 миллион фунт салық төледі. Ат спортының жалпы айналымы 3 миллиард фунт стерлингті құрады. Англиядағы ат спорты саласында 60 мың адам жұмыс істейді. Бұл жәй ғана сандық көрсеткіштер. Ол елде ат спорты, атап айтқанда ат жарысы ауыл шаруашылығы министрлігінің басқаруымен жүргізіледі.

Бізде бар ма? Жылқы өсірушілер субсидия алмайды, жеңілдік жасау деген – нөл! Кезінде Ауыл шаруашылығы министрлігі жанынан етті жылқы өсіруді субсидиялауға бағытталған «Тұлпар» мемлекеттік бағдарламасы болған және ол біртіндеп жойылды. Қазақстанның жалғыз мәдени тұқымы — Қостанай жылқысы жойылуға жақын. Біз бұл туралы барлық жерде дабыл қағып жүрміз, бірақ бізді жынды санайды. Соған қарамастан, еліміздің Ауыл шаруашылығы министрлігі Қазақстанда шошқа өсіруге субсидия береді.

Жарыстардың флагманы – Алматы ипподромы – ұйықтап жатқан жеке саудагердің қолында. Бәлкім ол түсінде ипподромды сүргізіп тастап, орнына микрорайон салынып жатқанын көріп жатқан шығар. Күлмей-ақ қойыңыз, бұл – біздің биліктің жылқы шаруашылығына, ат спортына қызығушылығының жеткен жері…

Мадина Ерик,

inbusiness.kz