Жылқы тұқымы алтыншы-жетінші ұрпаққа келгенде әлсірей бастайды

Жылқыңыздың «руы» кім?

1929 жылы қазақ даласында кәм­песке болғаны мәлім. Мұғалжар тауы­ның етегінде өмір сүрген Назар руы­ның ірі байлары Құдайберген мен Шошаның жылқылары негі­зін­де 1930 жылы Темір ауданының ау­­­мағында Ембі жылқы зауыты құ­рылды.

Жылқы тұқымын асылдандыру да сол кезде қолға алынған. Сол кез­де сұрыпталып алынған 11 ай­ғыр­дың Аблан, Бұзотар, Зверек, Мальчик, Огонек, Черкас аталатын же­теуінен аталық із қалмаған. Сон­дық­тан жаңа линия (аталық із – ред.) Замок (1927 жылы туған), Пи­сатель (1929 жылы туған), Бүркіт (1929 жылы туған), Заур (1929 жылы ту­ған) төрт айғырдан тарайды.
Оқырманға түсінікті болуы үшін, линия дегеніміз не, соған тоқ­та­ла кетейік. Қазір ғалымдар оны ата­лық із, желі деп екі түрлі аударып жүр. С.Рзабаевтың пікірінше, ата­лық із дегеніміз дұрыс. Ал қазақы ұғым­ға, тіпті жақындатсақ, жылқы ішін­дегі ру деп алсақ та болады. Яғ­ни жоғарыда айтылған төрт ай­ғыр – төрт «рудың» басы. «Ру» болу үшін бір айғырдан екі еркек құлын тарауы керек, әрине, ұрғашылары да болуы тиіс. Кемі 4 айғыр, 40 бие болуы қажет. Сұрыптау кезінде тұ­қым­ның әлсіздері былай шығары­лып, тек мықтылары ғана қалдыры­ла­тыны белгілі жайт.
Қазақта ру – жеті атаға дейін сақ­талады. Бір ғажабы, жыл­қы­да алтыншы, жетінші ұрпаққа кел­генде тұқым әлсірейді екен. Де­мек, «жаңа ру» қалыптастыру керек.
Жоғарыда төрт «рубасыны» айт­тық. Үш-төрт «атадан» кейін ғылым нәтиже бере бастады. Заур­дан тараған Зубр (1959 жылы туған), Бүркіттен тараған «Барқыт» (1959 жылы туған) жаңа зерттеулердің ба­сы болды. 1983 жылы осы екі ай­ғырдан тараған жылқылардан жаңа зауыттық аталық із пайда болды. Бұл кеңес өкіметінде табындағы жыл­қы шаруашылығындағы ал­ғаш­қы зауыттық аталық із болып тір­кел­ді. Кейін Қайыңды зауытында «Баз», «Парадный» атты жабы тұ­қым­ды қазақы жылқының зауыт­тық аталық ізі дүниеге келді.

Көшім, Мұғалжар жылқылары

Әуелде Ембі жылқы зауыты әс­керге мініс көлік даярлады. Бірақ елуінші жылдарда жылқы көлік ре­­тінде пайдаланылмайтын бол­ды. Сондықтан енді ет-сүт бағытында­ғы жылқы әзірлеу қажет еді. Атақты ға­­лым Ю.Барминцев жабыны ұсы­нып­ты. Өйткені жал-құйрығы қаба, да­ланың аққұйын боранын елей бер­мей, тебінге түсетін жабы – ғы­лым үшін таптырмайтын «мате­риал» еді. Оны асылдандырып, же­тілдіру ар­қылы ет-сүт бағы­тын­да­ғы жылқы шаруашылығын да­мытуға болатын. М.Борисов, Ю.Барминцев, А.Бел­яев, С.Рзабаев, В. Ғұбашев, А.Нұр­ға­лиев сынды ғалым-селекцио­нер­лер осы жолда тынымсыз еңбек ет­ті. Соның арқасында Көшім жыл­қ­ысы дүниеге келді. 1980 жылы М.Бо­ри­сов, Ю.Барминцев, А.Беляев,
С.Рза­баев, В.Ғұбашевтерге Қа­зақ ССР Мем­лекеттік сыйлығы берілді.
Сол тұста Ақтөбедегі Тәжірибе стан­сасымен тізе қосып, жұмыс іс­теген Қайыңды, Талдық жылқы зау­ыт­­тарының аты дүрілдеді. Бү­кіл­­о­дақтық көрмелерде жүлде алма­ған кезі аз.
Тоқсаныншы жылдардағы дүр­белең жылқы шаруашылығына да кесірін тигізді. Тіпті асылтұқымды жылқының айырбасқа кеткен кезі де болды. Бұл кезде ақтөбелік ға­лым­дар мен ауыл шаруашылығы са­ласының басшылары Мұғалжар жыл­қысын тіркете алмай, тағы әу­реге түсті. 1993 жылы Ауыл шаруа­шылығы министрлігіне түскен құ­жат сөзбұйдаға салынды. С.Рза­баев­тың республика орталығына жа­саған бірнеше сапарынан түк те шық­пады.
1997 жылы облысқа Президент Нұр­сұлтан Назарбаев іссапармен кел­ді. Сол кезде оған Мұғалжар жыл­­­қысы көрсетіледі. Жылқы үйі­рін көргенде Елбасының көзі жарқ ете қалыпты. Мән-жайға қаныққан­нан кейін: «Мына жылқыны сақтап қалу керек» депті Мемлекет бас­шы­сы.
Соның арқасында Мұғалжар жыл­қысы дүниеге келді. «Жақсыдан ша­рапат» деген осы да.
Серікбай Рзабаевта Елбасының сол сапарларынан түсірілген кадр­лар әлі бар. Отбасы үшін өте қымбат жәдігер. Келген қонағына әуелі со­ны көрсетеді. Айтпақшы, Прези­дент­пен кейін де кездесудің сәті түс­ті. 2001 жылы облысқа келген са­­парында Есет батыр атындағы мек­тепте Елбасының Рзабаевпен әң­гімесі белгіленген 2 минуттың ор­нына 8,5 минутқа созылыпты.

Жылқы шаруашылығы палатасын Ақтөбеде құру керек

Қазір облыстағы 8 жылқы ша­р­уа­шылығы Тәжірибе стансасының жылқы шаруашылығы бөлімімен ті­келей жұмыс істеп отыр. Бөлім же­текшісі Серікбай Рзабаев пен оның ұлдары Толыбек, Қаныбектер бұл шаруашылықтардағы жасалып жат­қан жұмыстарды бүге-шігесіне дейін біледі. Қазір Көшім жыл­қы­сы­нан – 3, Мұғалжар жылқысынан – 4 ата­лық із бар. Тағы 3 аталық із дайын­далу үстінде.
Қазір облыс әкімі Бердібек Сапар­баевтың бастамасымен өңір­де өндіріс пен ғылымды ұштастыру қол­ға алынып жатыр. Жуырда Ақ­тө­бе ауылшаруашылық колледжі­нің ғимаратында ғалымдардың, жо­ғары оқу орындары басшылары­ның қатысуымен үлкен жиын өтті.
Серікбай Рзабаев мұндай қа­дам­ға дән риза. Өйткені ғылымсыз өндірістің алға басуы қиын. Мыса­лы, осы ғылымның арқасында біз­дің жылқылардың салмағы қазір 1930-жылдардан бері жүзден астам ке­ліге артты.
Ғалым-селекционердің өзі ай­на­лысып отырған жылқы шаруа­шы­лығы хақында айтары көп-ақ. Со­ның ең бастыларын тізбелеп кө­рейік.
Республикада жылқы саны өсіп отыр. Тіпті кеңес кезіндегіден де көп. Мысалы, ол кезде 1 миллион 300 мыңның шамасында қылқұй­рық өрсе, қазір елімізде 2 миллионға жуық жылқы бар. Оның 90 мыңы – біздің облыста. Бұл – Үкімет тара­­пы­нан ешқандай қолдау болма­ған­­дағы жағдай. Ал сәл демеу бол­са, бұл сала дүрілдеп-ақ кетейін деп тұр. Мысалы, ірі қараны көбей­туге арналған «Сыбаға», «Құлан», «Ырыс» секілді неше түрлі мемле­кет­­тік бағдарламалар бар. Мемлекет ар­найы субсидия беріп отыр. Ал, жыл­қы баққан адамға түк қолдау жа­­сал­майды. Рас, сатып алушыға бір жылқы үшін 40 мың теңге бері­ле­ді. Серік Рзабаевтың байламын­ша, субсидия сатып алушыға емес, сатушыға, яғни жылқы шаруа­шы­лығын ұстап отырған адамға берілуі ке­рек. Сатып алушыға берілген қар­жы кейде қағаз жүзіндегі сатып алу-сату сияқты сыбайластыққа әке­ліп соқтыруы мүмкін…
Көшім, Мұғалжар жылқыла­ры­ның һәм қазақы жабының бір ар­тық­шылығы, суыққа төзімділігі. Қыс бойы тебінге түседі. Қолға тұра­тын сәті өте сирек. Сондықтан көп шығынды қажет етпейді. Сек­сенін­ші жылдарда сонау Якутиядан ке­ліп, біраз жылқы алып кеткен ма­­мандардың айтуынша, біздің жыл­қылар 60 градус суыққа да селт етпей, тебінге түсе береді екен. Өйт­кені Саха елінде қаншама суық бол­ғанымен қар біздегідей қатпай­тын көрінеді. Оның себебі Ақтөбе­дегі­дей ақбасқын боран жоқ, қалың ағаштың арасына түскен қар анау-мынау желді де «елей» бермейді. Біздің жылқыларға мұндай қардың астынан шөп тауып жеу қиын емес екен…
Өз аяғымен жайылатын жылқы етін­де холестерин болмайтыны бел­гілі. Ал қымыз, оның пайдасы жө­нін­де айтып жатудың өзі артық. Ен­­деше, шығыны аз, пайдасы көп жыл­қы шаруашылығын неге қол­дамасқа?!
Жылқы санының өскенін айт­тық. Ал енді оның қаншасы асыл­тұқым­ды? Осы жағына келгенде кібіртіктей беретініміз рас. Дамыған елдерде асылтұқымды жылқы саны 50 пайыздан асуын қатты қадағалай­ды. Біздің елімізде ол – 4-ақ пайыз, ал Ақтөбе облысында – 11 пайыз. Қа­зір жыл сайын Қазақстанның түк­пір-түкпірінен келіп, Ақтөбенің жыл­қыларын пышақ үсті талап әке­теді. Былтыр 238 жылқы сатылған. Әсіресе, айғырға сұраныс көп. Бір айғырға 450 мың теңгені қиналмай бе­реді. Негізінен, 2,5 жас шамасын­да­ғы жылқылар сатылады. Рзабаев­тың телефонында тыным болмай­ды. Шығыс Қазақстаннан, Сол­түс­тік Қазақстаннан, Қостанайдан, Ал­матыдан, Көкшетаудан сабыла­тын­дар қаншама? Ана жолы даңқты палуан, Мәскеу олимпиадасының чемпионы Жақсылық Үшкемпіров те Ақтөбеге келген сапарында Серік­бай ағасына әдейі соғып, 30 айғыр алатынын айтқан. Өйткені біздің жылқылар 300 келіден астам ет, 15 литр сүт береді. Жабағысы­ның өзі 150 келіден кем бермейді. Ба­зар­дың тіліне салсақ, 1 келі сүй­ек­ке 5 келі ет шығып тұр. Биелердің тірі­лей салмағы 560, ал айғырлардың тірі­лей салмағы 600 келіден де аса­ды. Мұндай көрсеткішке орыстың рысактары мен ауыр жүк тасығыш (тяжелевоз – ред.) жылқылары маңай­­лай да алмайды. Әрі олар суық­қа төзімсіз.
Жылқы шаруашылығын ұстап отырғандарға жер беру мәселесін де қа­рамаса болмайды. Ғылымда бір құлынды биенің жайылымы үшін 16 гектар жер бөлу керектігі қарас­ты­рылған. Бірақ көп шаруашылық­тарда ондай жер жоқ.
Тағы бір мәселе – маман даяр­лау керек. Қазір сауатты маман аз. Еліміз Ауыл шаруашылығы ми­нистр­лігінің жылқы шаруашылығы бөлімін ұзақ жылдар басқарған, осы сала бойынша оқулық жазған, даңқты ғалым Борис Бардиннің: «Жыл­қы шаруашылығының бола­ша­ғы туралы кесіп-пішіп, ештеңе айта алмаймын. Бірақ міне, Серік Рзабаевтың ұлдары өсіп, екеуі де ветеринарлық факультетті бітірді. Жыл­қы шаруашылығымен айналы­сып жүр. Біз осындай адамдардың арқасында жылқы шаруашылығын дамытамыз…» деуі тегін емес. Әке­лі-балалы Серік, Толыбек, Қа­ны­бек Рзабаевтар қазір облыстағы жыл­қыны асылдандыру ісінің ба­сында тұр. Өкінішке қарай, респуб­ликадағы шаруашылықтардың 90 пайызында зооселекция жүргізіл­мей­ді. Өйткені маман жоқ…
Жылқының екі жауы бар – қас­қыр мен ұры. Әсіресе, ұрылар. 2011 жылы TS-AGRO шаруашылы­ғы­нан 653 келі шығатын «Ғажайып» деген айғыры үйірімен ұрланды. Бұл – шаруашылық үшін ғана емес, күл­лі еліміз үшін үлкен шығын, ғы­лым­ға деген қиянат.
Қазір ет-сүт өнімін беру бағы­тын­дағы жылқы шаруашылығы па­ла­тасын қай жерде құру керектігі жө­нінде әртүрлі пікір бар. Әрине, әркім көрпені өзіне қарай тартады. Па­латаны Ақтөбеде құру керек. Рза­баевтың пікірі – осы! Өйткені мұнда оған барлық мүмкіндік бар. Жо­ғарыда айтылғандай, жылқысы­ның асылтұқымдысы 11 пайызға же­тетін Ақтөбеден басқа бірде-бір облыс жоқ. Күллі Қазақстан жыл сайын Ақтөбенің жылқысын тала­сып алады. Сонау кеңес заманының өзінде Мұғалжарда өткен аукционда Рзабаевтың жылқыларын жан-жақ­тан келген атқұмарлар сол уақыт­тағы бір жеңіл көлік бағасына сатып алғанын да ұмытпайық. Сосын біз­де мықты база бар. Анау кеңес за­манының өзінде бүкіл одақта зауыт­тық аталық із Ақтөбеде ғана шы­ғарылды. Сөйте тұрып, палата­ны басқа жерден құру деген әңгіме мүлде басқа сыймайды.

Кристаловичтің үстеліне ешкім отырмайды,
Рзабаев кітабын шығара алмай жүр…

Осы мақаланы жазу барысында ға­ламтордан жылқыға қатысты дүниелерді бір ақтарып шықтым. Әсі­ресе, «Польша мақтанышы. Янов Подласки жылқы зауыты» де­ген деректі фильмді қызыға қа­ра­дым. Сонда бір керемет мә­лімет бар. Әрине, арғы түбі араб сәй­гүлік­терінен тарайтын араб-поляк жыл­қысының әлемде өте мықты баға­ла­натыны, түрлі көрмелерде топ жа­ратыны бөлек әңгіме. Бірақ ме­нің назарымды ерекше аудартқаны ол емес, жылқы зауыты директоры­ның орны бос тұратындығы. Жо-жоқ, директор бар, бірақ осы зауыт­ты 1991 жылға дейін 33 жыл бас­қа­рып, бүгінгі деңгейге жеткізген бі­лік­ті маман, Польшаның мақта­ны­шы­на айналған жылқытанушы ға­лым Андрей Кристаловичке деген құрмет ретінде оның үстеліне ешкім отырмайды екен. Артында асылтұ­қым­ды жылқы туралы 5 том кітап қал­дырған ғалымның еңбегін по­ляк­тар көзінің қарашығындай сақ­тап отыр. Әсіресе, Екінші дүние­жүзілік соғыс кезінде 1921 – 1930 жылдардағы жүргізілген ғылыми еңбектерді сақтап қалғандығы үшін де құрметтейді. Міне, ғалымға, ғы­лымға деген құрмет!
…Ал енді бізге келейік. Қазір Се­рікбай Рзабаевтың қолында 1954 жылдан 1979 жылға дейін қай айғыр қандай биеге шауып, одан қандай құлын туды, оның түсі, салмағы қан­­дай болды, одан туған қай құ­лын айғыр болып, қандай биеге түс­ті, осы жылдар ішінде тағы қан­дай жұмыстар жасалды, бәрі-бәрі бар ғылыми еңбектің 535 беттік бір томдығы дайын тұр. Қолжазба күйін­де. 2003 жылы Ауыл шаруа­шы­лығы министрлігінің «Асыл­тұқымды малдың мемлекеттік кі­тап­тарын жүргізудің ережесін бе­кіту» туралы бұйрығына сәйкес, АТММК-ның 1-томына осы «Мұ­ғал­жар тұқымды жылқыны ен­гізу туралы» министрдің бұйрығы шы­ғып, қаржы да бөлінген. Кейін су аяғы құрдымға кеткен…
Серікбай ағаның қолында 2-том­ның да барлық мағлұматтары бар. 78 жастағы ғалымның қолында­ғы бар құнды деректі оның көзі тірісінде мемлекеттің байлығына айналдыруға не кедергі?!
Кейіпкеріміздің Қазақ ССР Мем­лекеттік сыйлығының иегері еке­нін айттық. Тәуелсіздік алғалы бер­гі кезеңде де бұл кісі орасан зор еңбек етіп келеді. Бірақ ширек ға­сыр ішінде оның кеудесіне бірде-бір мемлекеттік награда ілінбеуі де ұят-ау…
Нағыз еңбек адамы, нағыз ға­лым дегеніңіз осы кісі емес пе?!

 Бауыржан БАБАЖАНҰЛЫ

aikyn.kz