Ұларбек Нұрғалымұлы: Жылқыға қатысты көп дәстүрімізден айырылып қалдық

Бұл – ақын, жазушы, халықаралық «Рух» әдеби байқауының жеңімпазы Ұларбек Нұрғалымұлы. Қаламгер қазақтың қарабайыр көшпенді өмірі туралы әңгімелердің майын тамызып айтады. Сол арқылы ұмытылып бара жатқан ұлттық салт-дәстүрлерімізді, таным-түсінігімізді, әдет-ғұрыптарымызды қайта жаңғыртып жүр. Әсіресе, қазақ қоғамындағы жылқының рөлі, бәйгенің түрлері, ат баптаудың қыр-сыры жөнінде көп дүние жазып жүр. Жақында қаламгермен сұхбаттасудың реті түсті.

— Ұларбек аға, сіз қаймағы бұзылмаған қыр қазағының өмір-трілішілігі туралы әңгімені көп айтасыз. Соған қарағанда сіздің де балалық шағыңыз тай үстінде өткен болар…

— Туған жерім Қытай Халық Республикасының Алтай аймағына қарасты Шіңгіл ауданы. Менің балалық шағым қазақтың салт-дәстүрі салтанат құрған әрі бұрынғы өткен бабаларымыздың қарабайыр тіршілігінің сілемі өшпеген малды ауылда өтті. Ол кезде біздің ауыл қыста қыстаққа, жазда жайлауға түйемен көшіп жүретін. Міне, осы оқиғалардың барлығын көзімізбен көріп, ішінде болдық. Менің қазақы әңгімелерге қанық болып өсуімнің сыры сонда болса керек.

Ол жақта қазақтың көшпенді өміріне тән көптеген құндылықтары сақталған. Ең қызығы, ең қымбаттысы – бір жұрттан екінші жұртқа көшу мезгілі болатын. Әсіресе, жайлаудан күзеуге түсетін кездің думаны мол, сәні мен салтанаты ерекше еді. Көш қызығының шет жағасы «Қыз Жібек» киносында да көрсетіледі ғой. Міне, бұл содан бері келе жатқан жазылмаған заң болса керек.

Әлі есімде, үлкендер базардан жаңа киім әкеледі, бала болған соң бірден киіп алғымыз келеді ғой. Сонда үйдегілер көшкенде киесің деп сақтатып қоятын.

Қазақ көшінінің өзінде небір дәстүрлері, жоғалмаған жол жоралғылары болды. Мысалы, көш жолында отырған ауылдың үлкендері бәленнің көші келеді деген хабарды естіген бойда алдымыздан құрт, бауырсақ және айранын алып шығып, дәм татқызатын. Себебі, түйелі көштің үстінде бесіктегі сәбиден, белі бүгілген қарияға дейін болады. Олардың арасында ұзақ жолды көтере алмай шаршап, қалжыраған, тіпті ауырып-сырқаған адамдар да болады. Егер, жолдағы ауылдың үлкендері сондай бір көшті байқамай өткізіп алатын болса, «бәленбайдың көшіне дәм татқыза алмадық» деп көпке дейін айыпты сезініп жүретін. Міне, қазақтың нағыз қонақжайлығының, дархандығының бір көрінісі осы болса керек-ті. Бір-біріне деген сыйластығы мен береке-бірлігінің шынайы бейнесі осылай әспеттеліп тұратын.

— Сіз жылқы туралы көп әңгіме айтып жүрсіз ғой. Осы ретте қазіргі атбегілердің ат баптау, бәйгеге қосу, тай үйрету әдіс-тәсілдері бұрынғымен сәйкес келе ме?

— Жылқы туралы көп нәре айтуға болады. Бір ғана бәйгенің айналасында бір кітапқа жүк болар дүние бар. Өкінішке қарай, бәйгеге қатысты көп дәстүрімізден жаңылып қалдық. Мысалы, бәйгеге жетпіс ат қосылса соның тең жартысына жуығына, яғни, отыз атқа жүлде тігіледі. Отызыншы келген атты «үзіліс» деп атап оған алдыңғы бес аттың бәйгесімен бірдей сыйлық береді. Кейде екінші аттың бәйгесін ұстатуы мүмкін. Бұл бір сөзбен айтқанда шабандоздарды ынталандыру. Тым болмаса үзіліске ілінсек деген үмітпен алып келеді. Өкінішке қарай, қазіргі бәйгелерде үзілістің жүлдесі деген мүлдем тігілмейді. Үзілген дәстүрлердің бірі – осы. Бұл туралы «Дайағашшы» деп аталатын әңгімемде жазғанмын.

-Иә, «Дайғашшы» әңгімеңіз арқылы қазақтың көшпенді тіршілігіне тән көп дәстүрді еске түсіргеніңіз анық. Дегенмен, дайағашшы таңдау дәстүріне тағы бір тоқталсаңыз…

— Бәйгеден екі-үш күн бұрын «дайағашшылар тізімін жасау» деген бір науқан бар. Оған да бір қой сойылып, ұйымдастырушылар жиналып ақылдасады, қызу талқыланады. Дайағашшы тағайындау тұтас қазақ бәйгесінің бір бөлігі екеніне тарихи деректер арқылы да көз жеткізу қиын емес. Мысалы, бәйгеден алғашқы келген 30 атқа жүлде беріледі деп шешілсе, оларды ұстайтын отыз кісі топтан бөлініп дайын тұрады. Осы адамдарды «дайағашшы» дейміз. Дайағашшының тағы бір міндеті – шабандоздың мерейін тасытып, ат дүбіріне айқайын қосып, арғымақтың делебесін қоздыру. Әркімге нешінші келген атты ұстайтыны ескертіледі. Дайағашшылар қырағылықпен санап тұрып, өзі ұстайтын ат мәреге жақындай бергенде жанасалай шауып келіп, атты сулығынан ұстайды да, сүйіншілеп иесіне әкеледі. «Қатының ұл тапты ма?», «Атың бәйгеден келді ме?» деген сөз осыдан қалса керек.

Бәйгеден келген атын жетелеп алдына келіп тұрған кісіден қазақ несін аясын, жүлденің жартысы дайағашшынікі болады. Тіпті кейбіреулер «Маған атағы да жеткілікті, жүлдесі – сізге!» деп мәрттік жасайды! Мұндайда дайағашшылар бәйгеден келген аттың құрметіне дастарқан жайып, айналадағы ағайын-туыс, көрші-қолаңды қонақ қылады.

Дайағашшылыққа негізінен ауыл-аймаққа сыйлы адамдар таңдалған. Не болмаса, басына қандай да бір қиындық түскен адамға осы міндетті жүктеп, көңілін көтереді. Яғни, көңілі жарым болып жүрген жанның қайғы-мұңын осылай сейілтуге тырысқан. Белгілі тарихшы Ахмет Тоқтабай бір жазбасында «1905 жылғы құжатта бәйгенің 10 пайызын дайағашшы болған адам алады екен» деп жазған. Яғни, ресми түрде бекітілген дүние. Жалпы, ол кезде аттың бәйгесін үлестіру деген өте күрделі болған. Бәйгеге түйе тігіп, оның қасына қой қосып берсе қой дайағашшынікі болады. Бұл туралы Абай атамыз: «Атыңның бәйгеден келуін тілеспейтін ағайынның бәйгесін өкпелейтіні несі?» дейді. Расымен аттың бәйгесінен дәмелі болу үшін осындай сын сағатта қолдау білдіріп, қуанышымен бөлісуі қажет.

— Қазір жылқышылар тайды қыста немесе көктемде үйретеді. Бұл жылқының ең әлсіз, күйі нашар уақыты. Мұндай тай-құнандардан жақсы мініс аты шыға ма?

— Иә, заманның ағымына қарай өзгеріп кеткен дүниелердің бірі – осы тай үйрету дәстүрі. Бұрын асау тайды жылқының әбден тойынып, кемеліне келген жаз немесе күз мезгілінде үйрететін еді. Оның өзінде тоқ жылқыны қинамай, бірнеше күн байлап қойып, іші тартылған соң мінетін. Ондағы мақсаты – асау жылқыны шамасынша мөңкітіп «жынын» шығару. Осылай бастыққан жылқыдан жақсы мініс аты шығады дейтін үлкендер. Бұрынғылар: «Тайында тартып мін, құнанында құртып мін, дөненінде дөңкитіп мін, бестісінде бәйгеге қос, бәйгеден келмесе басын кес» деп жататын. Яғни, тай күнінен бабын келтіріп мінген жылқыдан бес жасқа жеткенше жүйрік шықпай қоймайтынын білдіреді.

Негізі тайды салмағы жеңіл әрі тақымы берік кішкентай балаларға үйреткізеді. Себебі, бұрын мініс көрмеген жылқыны бірден үлкендер тақымдаса «қолы түсіп», ақсап қалуы әбден мүмкін. Сосын албаты өрге салып зорықтыруға тағы болмайды. Ал, қазіргі күні осы аталған мәселелерге көп мән бермей кеттік. Себебі, жылқыны ешкім ұзақ жүріске пайдаланып жатқан жоқ. Бұрынғыдай қоржын қанжығалап, жолаушы жүретін заман емес. Ұзаса ауыл маңындағы табынға ғана мінеміз.

— Әдеби кітаптарда қазақ даласында ат айдау деген ерекше дәстүр болғанын оқимыз. Тамырына балта шабылған дәстүрлердің бірі осы болар…

— Иә, ат айдау – қазақ тойының үлкен бір бөлігі десек болады. Оған алдын ала дайындалып, ел ішінде ерекше сыйлы, беделі зор адамдарды белгілейді. Олар бәйгенің аттарын 30-40 шақырымға дейінгі қашықтыққа айдап апарады да, сонда белгіленген арнайы орыннан кері жібереді. Міне, шын жүйріктің арыны осындай бәйгелерде ғана көрінеді. Тұлпардың тұлпары ғана мәреге жетеді. Ал, мұндай қашықтықты көтере алмаған шабан аттар тепеңдеп жолда қалады. Бірақ, бәйгені шеңберге кіргізгеннен кейін ол дәстүр үзіліп қалды.

Бұрынғы кезде қай өңірде кім деген шабандоз, қандай тұлпар барын біліп отыратын. Ондай арғымақтардың даңқы аспандап, аты жер жарып тұратын. Мысалы Ақан серінің Құлагері деген сияқты. Кейде тойға осындай даңқты тұлпарлардың шабысын көру үшін келетіндер болады. Қазіргі тілмен айтқанда шынайы жанкүйерлік танытып отырады. Ал қазір қай аймақта қандай жүйрік ат барын, нендей шабандоз барын білмейміз. Сондықтан, телеарналар жылқы туралы бағдарламаларды көптеп көрсету керек. Онда жылқының қасиеті жөнінде танымдық әңгімелер айтылса, атты баптаудың жолдары көрсетілсе, қандай тұлпарлар қандай бәйгелерден озып келгені туралы мәліметтер берілсе және бәйгеден алған жүлдесін кімге үлестіргені туралы айтылса. Міне, үзілген кей дәстүрлерімізді осылай қайта жалғауға болар еді.

— Қазақты өзгеден даралап тұратын ерекше қасиеттер бар. Қандай салтымыздан қол үзіп қалдық деп ойлайсыз?

— Біз көп нәрсемізді жоғалтып алған халықпыз. Нағыз далалық мінезіміз бен дархан көңілімізден ажырап барамыз ба деп қорқамын. Жалпы, біздің өзгеден ерекше ұлық қасиеттеріміздің бірі – аманатшылдығымыз. Яғни, аманатқа қиянат жасау – қазақ үшін кешірілмес күнә еді. Аманат деп айтылған сырдың өзі ешқашан сыртқа шықпай іште сақталатын. Немесе, біреу бір істі аманаттап тапсыратын болса, соны соңына жеткізгенше асығып жүреді. Егер, шамасы келмейтін болса: «Аманатыңды орындай алмаймын» деп бірден ашып айтады. Бұл аманат жүгінің қаншалықты ауыр екенін сездіреді.

Баяғыда бір адам соғысқа кеткен кезде баласын өзінің туған інісінің үйіне қалдырып, аманаттап кеткен екен. Күндер өтіп, әлгі бала да әскерге баратын жасқа жетіп, әскери орындардан шақырту келеді. Сонда бұл бізге аманат бала, бұған қиянат жасауға хақым жоқ деп, соғысқа өзінің баласын жіберген.

Сосын қазақтың тағы бірі ерекше қасиеті – уәдеге беріктігі. Ақселеу Сейдімбек ағамыз бір жазбасында: «Бұрынғы көшпелі уақытта қазақтар үлкен-үлкен мәселелерді ешқандай қағазға жазып, мөр баспай-ақ ауызша берілген уәде бойынша орындай берген» дейді. Бұл біздің уәдеге берік екендігімізді білдіреді.

Марқұм атамыз бір адамның аты аталған кезде, міндетті түрде өзі білетін жақсылығын сөз ететін. Тіпті, бір жерден екінші жерге жеткізіп тастаған көмегіне дейін ұмытпайтын. Ал, қазір ше? Қазір бір-біріміздің жақсылығымызды айтуға арланатын жағдайдамыз. «Жақсының жақсылығын айт…» деген тіркесті жиі айтқанымызбен сирек қолданамыз. Біреудің соған қолұшын бұрынғылар секілді бәлен жыл есте сақтамақ түгілі, бір күнге де жеткізбей ұмытып жүре береміз. Абай атамыздың: «Бір мақтаса боқтамас, ел табылса құмарлан» деген тамаша сөзі бар. Расында қазір бір адамды бүгін мақтап, әспеттеп отырсақ та, оны жамандыққа оңай қия саламыз. Бұрынғылар біреудің бір жағымсыз қылығын естіп қалып жатса «мен оны ондай жамандыққа қыймаймын» деп оның жаманатына құлағын төсегісі келмей қашатын.

Әңгімелескен – Тілеуберді САХАБА