Қазақ және жылқы мінезі

Қазақ халқының ғасырлар бойы мал шаруашылығымен, өте-мөте жылқымен төтенше жақын, жылқымен төтенше етене болғаны; жылқының қыр-сырына төтенше қанық, төтенше маман халық екендігі бұлтартпас шындық. Дүниеде қазақ халқындай жылқының қыр-сырына қанық, жылқы психологиясын қазақ халқындай жетік меңгерген ұлт сирек кездеседі. Олай дейтініміз, қазақ халқы жылқы тілін жақсы түсінеді. Жылқының қуаныш-қайғысын мүлтіксіз ұғынады. Жылқының не себепті күрсінгенін, не себепті осқырып, не себепті оқыранғанын, неге кісінеп, неге жылағанын айтқызбай біледі. Қайғы-қасіреті мен көңіл-күйіне дейін өте терең ұғынады. Жылқының бір кісінеу ырғағының өзінде сан алуан мән барын біледі.
Мысалы, алыс сапардан келіп, туған жері мен үйірін көргенде оқырануға бейім жеңіл екі кісінеуі – қуанып күлгені;
Айғырлардың мойнын созып құлағын жымырып үйірін қайырғаны – қызғанғаны, қауіп-қатерден қорғауға тырысқаны;
Өзара жақындасқанда оқыранғаны – жақсы көргені, қуанғаны;
Байлауда тұрып ащы арқырап кісінегені – көмек сұрағаны, шағынғаны;
Бір-бірінен алыстап қалғанда күлдірлеп кісінегені – қайда жүрсіңдер деп бір-бірін шақырғаны, бір-бірін сағынғаны.
Иесін көргенде жеңіл кісінеп, баяу оқыранғаны – қуанғаны, жем-су дәметкені.
Жер тарпып әрі жер иіскелеп, құймышағын сәл көтеріп осқырғаны – айбат көрсеткені, қарсыласымен айқасуға бейімделгені;
Тай-құлындарының өзінен үлкен айғырлар мен биелерге қарсы келіп қалғанда мойнын алға сәл созып, құйрықтарын бұттарына қысып, ауыздарын кемсеңдеткендері – құрмет көрсеткені, қорыққаны;
Құлағын жымырғаны – сес көрсеткені, тістеуге бейімделгені;
Жанына тұйықсыз жетіп барғанда осқырғаны – қорыққаны;
Өзі қорыққан, секем алған жағына мойнын сәл бұра, құлағын артына қайшылағаны – тебуге немесе жалт етіп бұрыла жөнелуге бейімделгені екендігін қапысыз ұғынады.
«Ат пысқырса – арам» деп оның пысқыруына қарап таяуда бір қиындыққа жолығатынын аңғарады, т.б.

Айып Нүсіпоқасұлы,
Темірбай Сымағұлұлы,
«Қазақтың дәстүрлі ат үсті ойындары» кітабынан
(Төте жазудан крилицаға түсірген Жаубай Ержан)