Ержан ЖАУБАЙ: Қазақ жылқысына арналған мұражай ашу керек

– «Арғымақ» танымдық сайты ашылғалы бір жылдың жүзі болды. Осы уақыт ішінде жаңа порталдың оқырманға тигізген пайдасы қандай?
– Әңгімені осы сайтты ашуға түрткі болған жайдан бастасақ. Қазіргі таңда әлденені іздей қалсақ, ғаламторға жүгінетін әдетіміз. Үйде отырып, ешқайда шықпай-ақ керегімізді сол жерден табатын жағдайға жеттік. Алайда бір жолы жылқы туралы мәліметтер іздесем, әр жерде, әртүрлі сайттарда тарыдай шашырап жүр. «Жылқыға арналған қазақтілді портал бар ма екен?» деген оймен сұрастырып, іздеп көрсем, атымен жоқ көрінеді. Сосын «қазақтың осы олқылығының орнын неге толтырмасқа?» деген ой келді. Нәтижесінде, сайтты қолға алып, дүниеге әкелдім.
Бұл жерде бір айта кететін мәселе, бұл ешқандай топтың немесе бір мекеменің сайты емес. Бұл тек қана менің жекеменшік дүнием. Әрине, менікі деп иемдене қоюға да болмайтын шығар, себебі, ішіндегі жазбалардың, мақалалар мен танымдық мәліметтің барлығы қазақтың өз мұрасы. Мұқағали ағамша айтар болсам, күпі киген қазақтың өз дүниесін шекпен жауып өзіне қайтарып отырмын.
Сонымен қатар осы сайтты ашу барысында тап болған тағы бір келеңсіздік, жылқы туралы мақала жазған кейінгі буынның көбі Жағда Бабалықұлының, Қажытай Ілиястың, Ахмет Тоқтабайдың, тағы басқа жылқытанушы-этнографтардың еңбектерін жырымдай пайдаланып, әркім өз керегінше жаратыпты. Осыны бір жүйеге келтіріп, жинастырып, авторлық құқықты сақтауға күш салдым.
Енді сұрағыңызға келер болсам, иә, сайттың жұмыс істегеніне бір жылдың жүзі болды. Осы бір жылдың көлемінде сайттың оқылымы өте жақсы деңгейге көтерілді. Бұған қазақы азаматтардың жылқыға деген қызығушылығының ерекше болуы ықпал етті деп ойлаймын. Қазақтың рухани байлығы үшін еткен бір еңбегім осы болар. Қазіргі кезде сайт арқылы еліміздің түкпір-түкпірінен хабарласып, алғыстарын білдіріп жататын оқырмандарым көп. Жақында ғана Павлодардан бір азамат хабарласып, менің сайтымнан алған мәліметтің арқасында ауырып тұрған атын емдеп жазғанын айтты. Көздеген мақсатқа жеткенімнің бір белгісі осы ғой деп ойлаймын.

– Сайттың аты айтып тұрғандай, мұнда тек жылқы малына қатысты мағлұматтар, танымдық мақалалар, әр аймақта өткен ат жарыстары салынады. Бірақ мұндай жаңалықтар күнде бола бермейтінін ескерсек, жиі материал жаңарту оңайға тимейтін болар…
– Сайтта тек қана қазақ жылқысына қатысты мәліметтер, мақалалар, жырлар, әндер мен күйлер беріліп тұрады. Мүмкіндігінше әр өңірде, әрбір қазақ жылқысына қатысты жаңалықтарды қосуға тырысамын. Дегенмен сайтты жалғыз өзім жүргізіп отырғандықтан, көп жағдайда үлгермей жатамын. Ал сайтты күнделікті тың материалдармен, жаңа мақалалармен толықтырып отыру ең оңай шаруа деуге болады. Себебі, қазақ жылқысы туралы мағлұматтар өте көп. Тек соның басын біріктіруге уақыт болса болғаны. Жоғарыда да аттарын атап өттім ғой, Қажытай, Жағда, Ахмет, Бекен Қайратұлы, Айып Нүсіпоқасұлы, қатарлы қазақ жылқысы жайлы сүбелі еңбек жазып, тұшымды зерттеулер жасаған этнограф-ғалымдардың еңбегі кітап болып жарыққа шықса да, әлі күнге ғаламтор арқылы көпшілік оқырманға жете берген жоқ. Көбінде жылқытану саласы бойынша, осы кісілердің еңбектерін пайдаланып келемін.

– Қаржы көзі қайдан түседі? Арнайы кеңселеріңіз бар ма, әлде сайт жұмысын үйде отырып жүргізесіз бе?
– Бұл сайт ешқандай күнкөріс көзі емес. Барлығымыз ұлттың жоқшысы бола білсек, сол үшін қолымыздан келгенді атқара білсек деген оймен қолға алынған дүние. Сондықтан ешкімге қаржы үшін, қаражат үшін қол жайған емеспін. Дегенмен істеген ісімді елеп, өз еріктерімен қол ұшын созған азаматтарды да айта кеткен жөн. Сайттың төте қазақша (Байтұрсынұлы әліпбиін) нұсқасын Ұлттық интернет ассоцациясы атынан Өркен Мұсабекұлы деген бауырым жасап берді. Ал бір жылдық хостингтің жарнасын да өзімнің жақсы көретін бір ағам төлеп беріп отыр. Осыған байланысты тендерге қатысып, тереңдетіп, жалпы қазақ жылқысына арналған медиаорталық жасауға ұсыныс беріп жүрген азаматтар бар. Алайда қаржы көзі жетіспегендіктен, барлығы да сөз жүзінде ғана қалып келеді. Қоластымда ешқандай журналист, не жылқы маманы жоқ. Бір өзім ғанамын. Жұмыстан бос уақытта, үйде, қай жерде ғаламторға қолым жетсе, сол жерде отырып сайтты жүргізе беруге мүмкіндігім бар.

– Суреттерді қайдан аласыз?
– Ғаламторда қазақ жылқысының суреттері жоқтың қасы. Бар болса да, не сапасы нашар, не ойыңдағыдай болмай қалады. Менің бір ерекшелігім, беріліп отырған мақалаға, не болмаса өлең мен ән күйлерге, жалпы тақырыпқа сай сурет беруді жақсы көремін. Сондықтан жылқының суретін табу өте қиынға түседі. Жақында осы сайтқа бола қомақты қаржыға әмбебап фотоаппарат та сатып алдым. Қазіргі кезде жаман емес, отандық фотографтармен бірлесіп, сол кісілердің түсірген суреттерін бірен-сарандап пайдаланып жүрмін. Десе де қазақ жылқысының фотосы әлі де жетімсіз.

– «Желі», «Бие сауым», «Биебау», «Үзеңгілес», «Қазанат», «Екі жирен» сияқты айдарлардың көтеретін жүгі қандай?
– Байқасаңыз, сайттың әрбір айдары өзіндік мәнге ие. Жылқы малына арналған сайт болғандықтан, айдарларының да жылқыға байланысты болғанын қаладым. Мысалы, «Желі» айдары. Желі – биебаудың керілген арқаны. Оған барлық құлындар байланады және үйірлі жылқы соның айналасына шоғырланады. Соны ескеріп, сайттың «Басты бетін» «Желі» деп алдым. Мұнан соң «Бие сауым». Бие сауым – уақыт өлшемі. Қазақы ауылдарды байқасаңыздар, биебау басында биенің екі сауымының арасында қариялар отыра қалып әңгіме, жыр, хисса, дастан тыңдайды. Осыны ескеріп, жылқы жайлы әдеби шығармаларға арнап «Бие сауым» айдарын жасадым. «Үзеңгілес» – жылқы мамандары, ат спортының спортшыларымен болған сұхбаттарға, «Биебау» – жылқыға қатысты атаулар мен керек-жарақтардың анықтамалығына арналған айдар. «Екі жирен» – жылқы жайлы ән мен күйді қамтиды. «Қазанат» – ел тарихында, аңызы мен жырында даралана сақталған тұлпарларға қатысты. Мысалы, Құлагер, Қубас ат, Нарқызыл, Тайбурыл, Байшұбар тағы басқа…

– Сайттағы мақалалардың оқылу көрсеткіші жаман емес. Жалпы, күніне қанша адам кіреді? Олардың жас ерекшеліктері қай шамада?
– Сайт ақпараттық емес. Танымдық, этнографиялық болғандықтан, күніне пайдаланушылар санының өзгермелілігі басым. Дегенмен кемінде 200 адам оқи алады. Бұл мен үшін жақсы көрсеткіш. Сайттың оқылымын жақсартып, рейтинг үшін қызмет еткіңіз келсе өсек, өтірік, қырды-жойды деген алыпқашпа материалдар жазуыңыз керек. Ал мен ондай дүниемен сайтты былғағым келмейді. Бұл салалық сайт болғандықтан, ондайдың маған керегі де жоқ. Оқырмандардың жас ерекшеліктеріне шектеу қойылмайды. Көбіне ұлттық спорттың, жылқының қадірін білетін егде адамдар оқиды. Алайда осыған дейін бір байқағаным, әлеуметтік желіде жарнамасы жасалмаса, қандай сайттың болса да оқылымы түкке жарамай қалады. Себебі, қандай сайт болсын, өздігінен іздеп оқитындар аз.

– Сайт жұмысын жүргізе отырып байқаған боларсыз, қандай мәселелер жиі алдыңыздан шығады? Жылқының сынына, күтіміне қатысты ой айтатын сыншылар, атбегілер, авторлар табу қиын емес пе?
– Осы сайтты қолға алғалы бері бір қызық жайттарға кездестім. Әлеуметтік желілерді пайдаланушылардың көбі мені жылқы маманы деп ойлайтын секілді. Себебі, көбі жылқыға қатысты мәліметтерді сұрап, жылқыда кездесетін ауруларды қалай емдеуге болатынын, жылқы өнімдерін қалай пайдалану керектігін, тіпті бірнеше рет қазыны қалай аударып, қымызды қалай ашытуға болатынын сұрады. Бір байқағаным, оқырман жылқы мұражайын ашуды қалайды екен. Маған қойылатын көп сұрақтардың бірі осы. «Қазақ жылқысына арналған мұражай неге жоқ?» деген сауал. Бұл сұрақты кезінде Мәдениет және спорт министрі Арыстанбек Мұхамедиұлына да қойғанмын. Ол кісі «жәдігер жиналмайды» деп жауап берген-ді. Шын мәнісінде, Ахмет Тоқтабай ағамыз «егер жылқы мұражайы ашылатын болса, барлық жәдігерлерді табуды өз қолыма алар едім» деп отыр.
Расымен қазіргі таңда күллі жылқы малының отаны болған қазақ даласында бірде-бір жылқы мұражайы болмауы ұлттық болмысымызға нұқсанын тигізеді. Көшпенді өмірдің өзегі мен адамзат өркениетінің негізі болған жылқы шаруашылығын жан-жақты сипаттайтын бір мұражайдың елімізге артықтық етпесі анық. Бұл бағытта жұмыс атқарып жүрген ағаларымыз да аз емес. Бір «әттеген-айы», сол ағаларымыздың басы бір мүддеге тоғыспай келеді. Барлық идея мен тапқан-таянған қаржыны әркім өз мүддесі, өз идеясы үшін тартқылағанша, бір ғана істі жүзеге асыруға жұмылдырса, қандай тамаша болар еді?!
Тіпті, жылқы мұражайын салмай-ақ қойсын, ұлттық спорт музейін ашар болса, осының өзі-ақ жылқы мұражайына айналар еді ғой. Себебі, қазақтың ұлттық спортының 70-80 пайызы ат үстінде өтеді.
«Іздеген жетер – мұратқа» дегендей, ат үстінде күн көрген қазақты қайдан болса да табуға болады. Сондықтан сайтқа сұхбат беретін, автор болатын азаматтарды алыстан іздеп, шаршаған емеспін. Қолында барымен бөлісуге әзір тұратын жақсы адамдар әлі де жетерлік ортамызда.

– Балалық шағыңыз ат үстінде өткен сияқты. Көкпар тартып, жүйрік баптау сізге таңсық емес шығар…
– Иә, 18 жасыма дейін ат құлағында ойнап өстім. Одан соң оқу қуып, қалаға кеттім де, жылқыдан қол үзіп қалдым. Дегенмен жазда ауылға барғанда тек қымыз ғана ішіп, атпен ғана жүруге тырысамын. Тақымымызды тебінгі қажап, құйымшағымызды аттың арқасы қажап бәйгеге шауып өскен баламыз ғой. Жылқының қыр-сырын бір адамдай білем десем артық болмас. Алайда додаға көп түсіп көрген емеспін. Бірнеше рет қана жекпе-жекке түскенім бар. Ол үлкен серке тартқан көкпар емес еді.

– «Арғымақтың» алдағы жоспары қандай?
– Алдағы уақытта осы сайттың негізінде қазақ жылқысына арналып жазылған өлеңдерді топтастырып, «Арғымақ» антологиясын жасасам ба деген ойым бар. Сонау Күлтегін жырынан бастап, бүгінгі күнге дейінгі аралықты қамтыған талай ақынның жылқыға арнап жазылған өлеңін топтастыру арманым. Көшпенді тірліктің негізгі қозғаушы күші болған жылқы тақырыбында бірде-бір рет жыр мүшәйрасы да өтпеген екен. Осыны ескере отырып, алдағы уақытта Қазақ хандығының 550 жылдығына орай жылқыға арналған өлеңдерден мүшәйра ұйымдастырсам ба деген жоспарым бар. Әрине, бұның барлығы қаражатқа байланысты.
Ал сайт мәселесіне келер болсақ, күнделікті ағынмен жылжитын болады. Бұған дейін қазақ жылқысының төңірегінде көтеріп келе жатқан мәселелердің түбегейлі шешімін тапқанша қозғай беретін болады. Ол мәселелер: ең әуелі, қазаққа жылқы мұражайы, екінші, қазақ жылқысының тұқымын асылдандыру, аламандарда мейлінше қазақы жылқыларды қатыстыру, жылқытану мәселелерін түбегейлі зерделеу, жылқының шикізаттарын пайдалануды жолға қою, қымыз ашыту, ат үсті ойындарын насихаттау.
– Әңгімеңізге рақмет!

Қанышайым Байдәулет, «Айқын» газеті