Ілияс ЖАНСҮГІРОВ. «Бай-бай, Құлагерім!..»
(«Құлагер» поэмасынан үзінді)
Қорқырап Құлагер ат жатыр құлап,
Шүмектеп шекесінен қан бұрқырап.
Шіреніп төрт аяқты, танау қағып,
Ыңқылдап өліп барад ат қорқырап.
«Аттандап» өткен жанға қолын былғап,
Баласы Құлагердің жүр шырқырап.
Қалың шаң қаптай шапқан қара-құрық,
Балаға бұрылмайды ешкім бірақ.
Десеңдер қайда Ақандай қыран құсты,
Ол тастап аста тұрған жиылысты;
Болғанын бір сұмдықтың іші сезіп,
Қылаң ат қылт еткенде-ақ бермен ұшты.
Көргенде ол мынадай сұмдық істі,
Үстіне Құлагердің құлап түсті.
Білмеді не болғанын, айрылды естен,
Аймалап Құлагердің басын құшты.
Келер деп үміт қылып алдыменен,
Аты бұл алып келген алыс жерден.
Жат елде жалғыз өзі, сүйген аты,
Серінің санасалық халіменен…
Құлагер қорқырайды қаныменен,
Ақан да шырқырайды жаныменен…
Егіліп, төгіледі Ақан сері,
Зарлаған Кұлагердің әніменен:
«Не болды-ай, бай-бай саған, Құлагерім?!
Суалдың, сорлы иеңнің бұлағы едің…
Тірегі көңілімнің бәйтерегім,
Бұл жерге қалайынша құлап едің?!
Бай-бай-ай, Бай-бай-ай-ай,
Бай-бай-ай-ай, Ба-а-й-ай,
Бай-ай-ай… Бай-бай-а-й,
Бай-бай-а-й,Құлагерім…
Шыныңмен кеткенің бе, Құлагерім!
Қасымда қасынысып тұрар едің.
Баспа-бас қызға бермес жануарым!
Басылар өлгенімше қайтып шерің?!
Кұлагер, айналайын, арғымағым!
Осы еді өлмегенге шабар шағың.
Құтсыз көл, Жыландының жарысында
Құшақтап қанды басың зар жыладым.
Құлагер, жаз жайладым, қыс жайладым,
Артына қызды ауылдың көп байладым.
Жеріңе қамшы тимес, пышақ тиіп,
Құшақтап қу басыңды ойбайладым…
Құлагер, айналайын жүлде алғаным,
Басындай Арқарлының күн шалғаным!
Барғанда ақыретке пырағым бол,
Қызығын көре алмадың бұл жалғанның.
Құлагер, құлыныңнан маған біттің,
Төрт бөліп түн ұйқымды баптап күттім;
Жылқыны қыл құйрықты елде көргір!
Қандай жан шекесінен қағып өттің?
Құлагер, қолда өсірген құлыным-ай!
Ішінде омыртқамның жұлыным-ай!
Жын ба екен, сайтан ба екен қаза болғыр,
Қанды қол қастықпенен ұруын-ай!
Құлагер, құлыныңнан керім едің,
Нағашым, сұрағанда беріп едің.
Аттарды Ерейменнен айдағанда
Оқты көз, у құйылғыр, көріп едің».
Осылай Ақан зарлап жылап жатты,
Қайтсін ол, жыламасқа, жанға батты.
Күйінді ол, күңіреніп Құлагерге,
Айрылды ол, аттан — жақсы, достан — тәтті.
Аспанда күн күйініп, күйді қатты,
Өкіріп жел мен жер де жылап жатты.
Ереймен бұлақтары көлге жылап,
Серіге көл күрсініп көңіл айтты.
Жарлының жалғызы өлсе жанын ұрар,
Дәл сондай жақсы атына Ақан жылар.
Жел жылап, көл күрсініп жатқаны не,
Таудағы «Ой, бауырымдар» неге сулар?
Ой мен қыр, орман-тоғай неге шулар?
Аң мен құс күйініп жүр, не үшін бұлар?
Арқаның аяулы аты өлгенін
Аспан, жер аза тартып тұрған шығар!
Жалпылдап жапырағымен сергелдеңде,
Селкілдеп қайыңдар да тұрды желде.
Егіліп қара тастар қиыршық боп,
Жылаған бұлақтармен кетті көлге.
He берсін жат жалғызға, аз кедейге,
Тіксе де оларға емес, асқа бәйге.
Жұмсарды Құлагер мен Ақанды аяп,
Дұшпанның бауырынан тас та кейде.
Қояндар қайғырысты кеуегінде,
Көбелек күйіп ұшты бірден-бірге.
Қуанды түлкі, қарсақ, қырда қасқыр,
Жылқы жоқ соғатын деп бұдан өңге.
Жолыққан аяулы атқа, ардақты ерге,
Неткен жан шыдай алар мұндай шерге.
Қашаннан қаяу көңіл сері Ақанға,
Қайғырған сияқтанды көк пен жер де.
Деген сөз — әшейін сөз – жан жылады
Аяса адам неге қан қылады?
Осыған жылау түгіл, қуанған бар,
Көретін оңай олжа өлген малды.
Қарғалар қарқылдасып хабар салды,
Күшіген қызыл көрген аспанды алды.
«Білмеген ер қайғысын, сұмырай!» деп,
Қаршыға қуып жүрді сауысқанды.
Жүйріктің жосылғанда қызыл қаны,
Жүрегі жер мен көктің тызылдады.
Қуанып қан көргенге қара шыбын,
Асындай Сағынайдың быжылдады.
Күңірентіп дауысымен көк пен жерді,
Емірентіп, жылауымен Ерейменді;
Еңіретіп ыңқылымен Арқа желін,
Толқытып көз жасынан Қусақ көлді.
Қандатып қарсы алдында Құлагерді,
Қоймастан Ақан атқа жылай берді…
Жыласын, сөйлеп қалсын соңғы сөзін,
Қылалық біз әңгіме былайғы елді.
Ілияс Жансүгіров
2 comments
ПІКІР ЖАЗУ
Email: argymaq.kz@mail.ru
(«Qulager» poémasınan üzindi)
Qorqırap Qulager at jatır qulap,
Şümektep şekesinen qan burqırap.
Şirenip tört ayaqtı, tanaw qağıp,
Iñqıldap ölip barad at qorqırap.
«Attandap» ötken janğa qolın bılğap,
Balası Qulagerdiñ jür şırqırap.
Qalıñ şañ qaptay şapqan qara-qurıq,
Balağa burılmaydı eşkim biraq.
Deseñder qayda Aqanday qıran qustı,
Ol tastap asta turğan jïılıstı;
Bolğanın bir sumdıqtıñ işi sezip,
Qılañ at qılt etkende-aq bermen uştı.
Körgende ol mınaday sumdıq isti,
Üstine Qulagerdiñ qulap tüsti.
Bilmedi ne bolğanın, ayrıldı esten,
Aymalap Qulagerdiñ basın quştı.
Keler dep ümit qılıp aldımenen,
Atı bul alıp kelgen alıs jerden.
Jat elde jalğız özi, süygen atı,
Seriniñ sanasalıq xalimenen…
Qulager qorqıraydı qanımenen,
Aqan da şırqıraydı janımenen…
Egilip, tögiledi Aqan seri,
Zarlağan Kulagerdiñ änimenen:
«Ne boldı-ay, bay-bay sağan, Qulagerim?!
Swaldıñ, sorlı ïeñniñ bulağı ediñ…
Tiregi köñilimniñ bäyteregim,
Bul jerge qalayınşa qulap ediñ?!
Bay-bay-ay, Bay-bay-ay-ay,
Bay-bay-ay-ay, Ba-a-y-ay,
Bay-ay-ay… Bay-bay-a-y,
Bay-bay-a-y,Qulagerim…
Şınıñmen ketkeniñ be, Qulagerim!
Qasımda qasınısıp turar ediñ.
Baspa-bas qızğa bermes janwarım!
Basılar ölgenimşe qaytıp şeriñ?!
Kulager, aynalayın, arğımağım!
Osı edi ölmegenge şabar şağıñ.
Qutsız köl, Jılandınıñ jarısında
Quşaqtap qandı basıñ zar jıladım.
Qulager, jaz jayladım, qıs jayladım,
Artına qızdı awıldıñ köp bayladım.
Jeriñe qamşı tïmes, pışaq tïip,
Quşaqtap qw basıñdı oybayladım…
Qulager, aynalayın jülde alğanım,
Basınday Arqarlınıñ kün şalğanım!
Barğanda aqıretke pırağım bol,
Qızığın köre almadıñ bul jalğannıñ.
Qulager, qulınıñnan mağan bittiñ,
Tört bölip tün uyqımdı baptap küttim;
Jılqını qıl quyrıqtı elde körgir!
Qanday jan şekesinen qağıp öttiñ?
Qulager, qolda ösirgen qulınım-ay!
Işinde omırtqamnıñ julınım-ay!
Jın ba eken, saytan ba eken qaza bolğır,
Qandı qol qastıqpenen urwın-ay!
Qulager, qulınıñnan kerim ediñ,
Nağaşım, surağanda berip ediñ.
Attardı Ereymennen aydağanda
Oqtı köz, w quyılğır, körip ediñ».
Osılay Aqan zarlap jılap jattı,
Qaytsin ol, jılamasqa, janğa battı.
Küyindi ol, küñirenip Qulagerge,
Ayrıldı ol, attan — jaqsı, dostan — tätti.
Aspanda kün küyinip, küydi qattı,
Ökirip jel men jer de jılap jattı.
Ereymen bulaqtarı kölge jılap,
Serige köl kürsinip köñil ayttı.
Jarlınıñ jalğızı ölse janın urar,
Däl sonday jaqsı atına Aqan jılar.
Jel jılap, köl kürsinip jatqanı ne,
Tawdağı «Oy, bawırımdar» nege swlar?
Oy men qır, orman-toğay nege şwlar?
Añ men qus küyinip jür, ne üşin bular?
Arqanıñ ayawlı atı ölgenin
Aspan, jer aza tartıp turğan şığar!
Jalpıldap japırağımen sergeldeñde,
Selkildep qayıñdar da turdı jelde.
Egilip qara tastar qïırşıq bop,
Jılağan bulaqtarmen ketti kölge.
He bersin jat jalğızğa, az kedeyge,
Tikse de olarğa emes, asqa bäyge.
Jumsardı Qulager men Aqandı ayap,
Duşpannıñ bawırınan tas ta keyde.
Qoyandar qayğırıstı keweginde,
Köbelek küyip uştı birden-birge.
Qwandı tülki, qarsaq, qırda qasqır,
Jılqı joq soğatın dep budan öñge.
Jolıqqan ayawlı atqa, ardaqtı erge,
Netken jan şıday alar munday şerge.
Qaşannan qayaw köñil seri Aqanğa,
Qayğırğan sïyaqtandı kök pen jer de.
Degen söz — äşeyin söz – jan jıladı
Ayasa adam nege qan qıladı?
Osığan jılaw tügil, qwanğan bar,
Köretin oñay olja ölgen maldı.
Qarğalar qarqıldasıp xabar saldı,
Küşigen qızıl körgen aspandı aldı.
«Bilmegen er qayğısın, sumıray!» dep,
Qarşığa qwıp jürdi sawısqandı.
Jüyriktiñ josılğanda qızıl qanı,
Jüregi jer men köktiñ tızıldadı.
Qwanıp qan körgenge qara şıbın,
Asınday Sağınaydıñ bıjıldadı.
Küñirentip dawısımen kök pen jerdi,
Emirentip, jılawımen Ereymendi;
Eñiretip ıñqılımen Arqa jelin,
Tolqıtıp köz jasınan Qwsaq köldi.
Qandatıp qarsı aldında Qulagerdi,
Qoymastan Aqan atqa jılay berdi…
Jılasın, söylep qalsın soñğı sözin,
Qılalıq biz äñgime bılayğı eldi.
Zhansugirov-Ilyas
[…] Құлагердің ажалын аза тұтқан Ақанның «Бай-бай, Бөрібай-ай» деп, қабырғасы қайыса жылауы – Жетісу жүйрігінің […]